Tuva.Asia / Новые исследования Тувы

Тываның девискээринде, Моолда Цэнгэл, Буянт, Хубсугул тываларында Шагааны канчаар эрттирип турарын бис он ажыг чылдар дургузунда шинчилеп, чончу дуржулганы хайгаарап келгенивистиң түңнелинде Шагааның амгы үеде өөредиглигүш кол ыдыын тодараттывыс. Шагаа дээрге «шаг» (үе), «аа» (баштайгы сүт) деп сөс каттыжыышкынындан тургустунган сөс болур. Ынчангаш чаа үениң дүжүп кээрин чаш төлдүң чаларап бодарааны-биле дөмей кылдыр көрүп турары дыка үнелиг чүүл болур. Чаа үениң кээрин чаш төлдү манааны дег бүдүү, аажок кичээнгейлиг белеткенип манаар. Чижээлээрге, Шагаа дүшкүже оюн-тоглаа эрттирбес чаңчылды сагып турар улус  хөй болуп турар. Шагааның бирги ыдыы «Б/Д//». Шагаа дүжер бетинде бажың-балгадын, аал-оранын, ажыл-албан, өөредилге черлерин арыглап-аштаар, аъш-чемин белеткээр ажылга улуг-бичии чок шупту киржир. Иштики сагыш-сеткилиниң «хиринден» база адырлыр. Шагааның бүдүү хүнүнде аъш-чемден, колдуунда, манчы-хуужуурну дөргүлтөрел, өг-бүле улус демнежип кылыр.

Севьян Израилович Вайнштейн (1926-2008 чч.) — төөгү эртемнериниң доктору, профессор, этнограф, археолог, востоковед-тюрколог. Россияның эртемденнериниң аразындан Тываныңтөөгүзүнге, археологиязынга болгаш  этнографиязынга хамаарыштыр улуг шинчилелдерни кылган, ат-сураа билдингир  эртемденнерниң бирээзи. Ол  Москваның Күрүне университедин 1950 чылда дооскаш, кымның-даа орта билбези Тываже ажылдап чорударын  дилээрге, национал музейниң директорунуңхүлээлгезин күүседири-биле чорудупкан. Сөөлзүредир Тываның дыл, литература, төөгүнүң эртем-шинчилел институдунга ажылдап турган. Тываның эрте-бурунгу төөгүзүн  шинчилээр ажылдарны 1951 чылдан эгелеп чорудуп эгелээн. С.И. Вайнштейн “Тывызыксыг  Тыва” деп номун 2005 чылда Германияга немец дыл кырынга парлап үндүрген.

Чаңчылчаан культураның тыва сыгыт-хөөмей күүселдезин кадагалап арттырар болгаш хөгжүдеринге киирген үлүг-хуузу дээш Россия Федерациязының Президентизи Дмитрий Медведевтиң Чарлыы-биле Бүгү-делегейниң «Хөөмей» эртем төвүнүң директору Зоя Кыргысовна Кыргыска «Россия Федерациязының уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы» атты тывыскан. Зоя Кыргысовна Кыргыс – бо бүгү талазы-биле онзагай эртем төвүнүң үндезилекчизи болгаш солуттунмас удуртукчузу. Төптүң кол сорулгалары – чаңчылчаан хөөмейниң аңгы-аңгы хевирлерин камгалап арттырары болгаш хөгжүдери. Делегейниң «Хөөмей» эртем төвү — Саян-Алтай девискээриниң болгаш делегейниң өске-даа регионнарының хөөмей талазы-биле дилээшкиннериниң болгаш шинчилелдериниң хөй санныг эртем ажылдарының организатору.

Амгы үеде тыва дыл кырында сайттарның саны элээн көвүдээн: Дамба-Хуурак Орлан Дайынчы-оглунуң  http://orlan.tuva.ru деп сайт, Куулар Урана Шаңгыр-оол-уруунуң http://kuular.ru, Ооржак Меңги Наган-оол-оглунуң http://mengi.tuva17.info, Тыва дылдың http://www.tyvadyl.ru, чаа долдуртунуп турар сайт http://tyvalib.ru, Тыва Википедияның, энци­кло­педияның http://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/tyv/Кол арын, “Чараш чугаа” деп төлеви­лел­диң тускай арыны http://chachu.ru,  дээш, оон-даа өске сайттар тыптып кээп турар. Тыва дыл кырында дээн утказы болза, ол сайттарда интерфейс деп кижи-биле сайттың аразында харылзажыр херекселдерин “Тыва дылче” очулдуруп каан турар ужурлуг. Элээн хөй тыва сайттар тыва интерфейс чок: азы орус дыл кырында, азы англи дыл кырында. Чижээ, “Шын” солуннуң http://shyn.ru деп сайт тыва интерфейс чок, Бай-Тайга кожууннуң http://inbaitaiga.ru деп сайт база-ла ындыг байдалда.

Тываның Чазааның Бажыңының хуралдаар залынга Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол Тываның Чазааның үрер хөгжүм оркестриниң коллективи-биле ужуражылганы кылган. Республиканың аъттыг үрер хөгжүм оркестри чоокта чаа Тайваньга болуп эрткен хөгжүм фестивалынга чайынналчак че­диишкинниг киришкеш, чанып келген дугайында сагындыраалыңар. Ужуражылга үезинде Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич хөгжүмчү коллективтиң делегей чергелиг фестивальга боттарының аъттар мунуп алгаш, үрер хөгжүм херекселдеринге хөгжүм чогаалын күүседир мергежили-биле хөй санныг даштыкы көрүкчүлерни кайгаткан дугайында хөйнү дыңнаан дээрзин магадал-биле дыңнаткан. База ол ышкаш ТР-ниң Чазааның Даргазы республиканың Чазааның үрер хөгжүм оркестри делегей деңнелдиг хемчеглерге киржип тура, боттарының эрге-деңнелин быжыктырып турар болгаш сайзырадып турары-дыр деп демдег­лээн. Ол: «Силер төрээн чуртуңарны, чонуңарны алдаржыдып турар силер. Силерниң чедиишкиниңер – бүгү тыва чоннуң чедиишкини-дир. Ооң-биле чергелештир силер хөгжүп, мергежип база шынарлыг сайзырап турар силер.

Тываның массалыг информация чепсектериниң аразында  чаа сеткүүл немешкен. Республикада  чаңгыс уруглар  солуну “Сылдысчыгаш”- тың  кол  редактору Александр Шоюннуң болгаш редакцияның чогаадыкчы коллективиниң эгелээшкини - биле “Алдын - Кушкаш” деп  999 кезектиг чаа тускай бичии уругларга таарыштыр палаан сеткүүлүнүң бирги үндүрүлгези чырыкче үнген. 

“Алдын - Кушкаш” сеткүүлдү бирги ужудуушкунунче ТР-ниң Чазааның даргазы Шолбан Кара-оол, Кызыл хоорайның мэри Владислав Ховалыг, делегейниң дириг эртинези, Улустуңуң чогаалчызы Монгуш Кенин-Лопсан болгаш тыва театрның билдингир артистери  арамайлап, узун оруу ак, номчукчулары хөй, оларга ажык - дузалыг, өөредиглиг болурун күзээннер.

Тываның Чазааның  даргазы  Шолбан Кара-оол Япониядан аалдап келген хөгжүмчүлер-биле ужурашкан. Улуг хай-халаптыг чер шимчээшкининиң уржуундан хөй санныг кижи чидириглеринге таварышкан төрээн черинден келген хөгжүмчүлер таварыштыр япон чонга ханы кажыыдалын илередип, онза байдалды чүрээнге чоок хүлээп алганын, Тываның талазындан дузалапкы дег арга тургустунуп келзе, артык  айтырыг кажан - даа турбазын Шолбан Кара-оол айыткан.  Даң хаяазының чурттундан келген үш аалчыларывыс – Макигами Коичи, Удаи Шика болгаш Юанагия Кохару “Япония - Тыва” ассоциациязының  кежигүннери. 

Март 11-де 14 шакта, Виктор Көк-оол аттыг хөгжүм - шии театрының бичии сценазынга Виктор Шогжаповичиниң 105 харлаанынга тураскааткан сактыышкын - ужуражылганы эрттирер. Бо сактыышкыннарны “Тэт-а-тэт” деп бичии сценага кылырда, театрның дугайында көрүкчүлерге таныштырылганы кылып, “Ажык эжиктер” деп эгелээшкин адаа - биле организастап турар. Бичии өөреникчилерге болгаш салым - чаянныг уруглар школазының сургуулдарынга РСФСР-ниң алдарлыг, Тываның Улустуң артизи Виктор Шогжапович Көк - оолдуң дугайында солун сактыышкыннарлыг программаны театрның артистери белеткээн.

Тывада эрткен чылын тургустунган спортчу-аңчы «Мажаалай» деп клуб чырыкче бодунуң солунун бо хүн үндүрген. Солуннуң ады база “Мажаалай”. Тиражы 999 кезек. Редактору аңчылар клувунуң удуртукчузу Александр Александрович Шаалы. Тывалар бурун шагдан бээр, бир дугаарында – аңчылар. Ынчалза-даа бо хүнге чедир тускай парлалгалыг чорбаан. Чогаалчылар-ла боттарының номнарынга аңнаашкын темазын чырыдып турганнар. Редакторнуң чугаазы-биле алырга, “Мажаалайга” аңныыр дүрүмнериниң, чарлыктарының дугайында хоойлу материалдарын, республикада аңныыр ажыл-агыйынының дугайында чүүлдерни, аңчыларның, балыкчыларның ужуралдарын, оларның солун чугааларын болгаш аңнаашкын-балыктаашкынга хамаарылгалыг хөй-ле чүлдерни парлаар.

Январь 28-те ТР культура яамызы бодунуң коллегиязын эрттирген. Чугаалашкан хөй айтырыглар аразында бир чугула айтырыг  -- республикада чылдың-на чарлап турары “Эң эки культура албан чери” деп мөөрейни түңнээни болур. 2010 чылдың түңнелдери дээш шак ындыг бедик атты Тываның Национал музейинге тывыскан. Ынчангаш музей “2010 чылдың эң эки культура албан-чери” деп дипломну алган. Тываның күрүне филармониязының директору Игорь Дулуш эки удуртулга дээш “Культура албан черлериниң эки удуртукчузу” деп атты алган.

ТР Чазаанда организастыг комитет Шагаа уткууру-биле Тоолай чылының эге хүннеринде хөй санныг байырлыг хемчеглерни кылыр дээн. Оларны хөй хонуктарда кылган.

Январь 20-ден эгелеп бичии уругларга Шагаага хамаарылгалыг оюннар, ном делгелгелери К.Чуковский, А.Гайдар, Н.Крупская, А.Пушкин, С.Есенин, М.Горький аттыг библиотекаларга, Р.Кенденбиль аттыг уран-чүүл школа-интернадынга, уругларның туризм төвүнге болур. Февраль 2-ниң 21.00 шактан февраль 3-түң 5.00 шакка чедир лама-башкылар күрүне филармониязынга, С.Пюрбю аттыг улусчу чогаадылга бажыңынга, “Енисей” культура төвүнге мөргүл номчуурлар. Февраль 3-те эртенгиниң 5.00 шакта Тываның хамнары Бии-Хем биле Каа-Хемниң каттышкан чериниң дужунга Национал паркка саң салырлар.