Tuva.Asia / Новые исследования Тувы

Создание официального сайта тувинской Википедии одобрено центральной языковой комиссией Википедии. В настоящее время она проходит утверждение в Совете директоров. В случае его положительной оценки тувинский раздел перейдет на следующий этап — официальную «Тувинскую Википедию» (www.tyv.wikipedia.org). До этого тувинская Википедия находилась в инкубаторном варианте. Под руководством выпускник механико-математического факультета, аспиранта Института гидродинамики им. М. А. Лаврентьева СО РАН Али Кужугета была выполнена квота, позволяющая перейти на новый уровень. Найдено не менее пяти авторов, которые каждый месяц создавали не менее одной статьи и выполняли не менее десяти сохранений (редактирований). Написано достаточное количество качественных статей и примерно пятьсот любого качества. Тувинская Википедия была открыта в мае 2006 г., но была почти в заброшенном состоянии. Серьезная работа над тувинской Википедией началась в 2011 г. по инициативе Али Кужугета и сейчас активно развивается.

Шомаадыр Куулар чурукчу салым-чаяанын улуг кеденге четче ажытпаан-даа болза, чогаалчы чаяаны-биле бистиң ниитилелде эрге-дужаалын ажыглап, хээли ап чиир чоруктуң кедерээнин, изиг хүнде ыраккы делгемнерге кижи караанга чиге көзүлбес «чиргилчиннерге» чижеглеп, чуруп сойгалаанын улуг сонуургал-биле база катап номчудум. (Шаанда далаш-биле чүгүртү номчаан болгаш). Бо ном чырыкче үнгенден бээр 19 чыл эрткен. Ол хирезинде хөй-ниити ужур-салдарын ам-даа чидирбээн чогаал деп көрдүм. Бир бодаарга, харын күчүлүг совет төре канчап буурап дүжүп калды деп айтырыгга харыы берип турганзыг, «чиргилчиннерге» бүдүү чажыртынган сойгалакчы күжү ол хире солун тоожу болду. «Эгелээн чүве бүрүзү шаа барып төнчүлүг» деп бир мерген философ чугаалаан. Чиңгис-Хаанның империязы-даа, шаа барып, буурап дүшкен. Совет күрүне база мөңге болбады. Барыын чүкте бай каргыс күрүнелер бо үеде божаңайнып турлар. Ниитилелдиң турум, быжыг ханазын «хээлиленир» деп дат үзе чип турганзыг, шала чигзинчиг үениң ужу-бажын бөдүүн чон ыяк билир аргажок…

Айлар, хүннер эрткен тудум, улуг байырлалывыс чоокшулап-ла ор. Мындыг солун үеде бистиң эртемденнеривис «Тыва күрүнениң тургустунарынга болгаш Россия биле Тываның каттыжарынга Амбын нояннарның киржилгези» деп эртем-шинчилел конференциязы Тывавыстың бирги найысылалынга эрттирдилер. Оон билип алган чамдык чүүлдеримни номчукчуларга дамчыдарын кызып көрейн. Конференцияның айтырыглары 1763 чылдан бээр болгулаан болуушкуннарже, колдуунда-ла амбыннарже, ылаңгыя Комбу-Доржуже угланган. Ол амбыннарны манчы-кыдат бисти чагырарынга, мөлчүүрүнге болгаш өөделетпезинге кажар арга, күштүг чепсек кылдыр тургускан. Ынчангаш амбыннарның бажын чүгле манчы-кыдат, ооң Улаастайда база Коптуда генерал-губернаторлары — чанчын-сайыттары билир. Амбын ноян чагыргазы Тывага 1763 чылдан эгелээн. Ынчаар-ла аңгыланып, Амбын ноян баштыңчылыг, Ураанхай край чурттуг, ураан­хай чоннуг күрүне хевирлеттинген.

«Хунаштаар-оол сыгырты бээрге, кижи тынмайн баар» деп ол үеде чугаалажып турганы анаа эвес. Хунаштаар-оол Сүрүң-оолович Ооржак — сес ажы-төлдүң адазы, хөй санныг уйнуктарның кырган-ачазы. Улуглары Дарья, Валерий оларның «аъдының бажы эрте-ле хоя берип», бо өртемчейден ырай бергеннер. Оон бичиилери Байыр-оол амгы үеде найысылал Кызылда ажылдап-чурттап чоруур, Уран — Бии-Хем кожууннуң Аржаан сумузунда, Виктор — ИХЯ-ның хоочуну, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада, Хүлер, Салбакай, Серафима олар ада-иезиниң мал-маганының дуюн үспейн, арат ажыл-агыйлыг амыдырап-чурттап чоруурлар. Тыва хөөмей-сыгытта «Хунаштаар-оол стили» деп хевир  бар дээрзин эртемденнер тайылбырлап турар. Бөдүүн чон өгбевисти эртем ажылынга ындыг янзылыг мөңгежидип турары ол деп билип турар бис.

2013 чылдың март 9-10 хүннеринде Новосибирск хоорайга Аныяктар болгаш студентилер ниитилелдери “Идегел”, “Салгал” база «Чараш чугаа» төлевилели "ТываДыл.ru" деп конференцияны организастап эрттиргеннер. Томск база Новосибирск хоорайның студентилери тыва дылдың амгы байдалын база ону сайзырадыр аргаларын сайгарып көрген. Оон бээр үр үе эрткен-даа бол, эрткен улуг хемчег дугайында кыска демдеглел бижикседивис. Конференцияның бирги хүнү. “Идегел” ниитилелиниң удуртукчузу Чойган Ондар: “Бо болуп турар шенелде тыва дыл кырында конференцияның кол сорулгазы – тыва дылды аныяктар аразында интеллектуалдыг харылзаа тудар кол чепсек кылдыр делгередири” деп сөстер-биле конференцияны ажыткан. Дараазында Томск хоорайның “Салгал” ниитилелиниң удуртукчузу Амыр-Санаа Норбу сөс ап, амгы үениң аныяктарының дылының чевенин айыткаш, бүгү чыылганнарны дылын тулган кылдыр өөрениринче кыйгырган.  “Чараш чугаа” төлевилелиниң удуртукчузу Али Күжүгет “Дылды хумагалап арттырары дээрге, ону сайзырадыры-дыр, ынчангаш амгы үениң аайы-биле тыва дыл Интернетке нептереп, төлептиг черни ээлээр ужурлуг” деп кол бодалын илереткен.

Эргим, хүндүлүг номчукчу! Бистиң республикада «Сылдысчыгаш» уруглар солуну катап тургустунгаш, 20 ажыг чылдар эртип турарын билир силер. Бо үениң дургузунда чаштар солунунуң үндүрүлгелеринге дыка хөй уруглар боттарының баштайгы шенелде чогаалдарын, материалдарын, чураан чуруктарын, эш-өөрү-биле чоруткан кыска интервьюларын, материалдарын хөйү-биле парладып келген. Ол дээрге уругларның солунунга ынааның, аңаа сонуургалының, ону боттарының чиңгине парлалга органы кылдыр санап турарының бадыткалы-дыр. Ооң-биле чергелештир делегейде билдингир уруглар чогаалчыларының чогаалдарындан аңгыда, чогаал бижип чоруур ада-иелерниң, кырган-ава, кырган-ачаларның, акы-угбаларның уругларга хамаарыштыр бижээн чогаалдарын «Сылдысчыгаш» чырыдарын база утпайн турар. «Сылдысчыгашта» кол черни «Коңгулуур» аттыг уруг­ларга чечен чогаал арыны, «Шыяан ам» деп тоолдар, «Бойдузувус» деп долгандыр турар бойдус хүрээлели, «Сүзүк» деп шажын, «Бодан, тып, бодап каг», «Сылдыска чагаалар», «Светофор» деп булуңнар ээлеп турар.

Тываның алдан чылдарда кандыг турганын билдингир поляк журналист-биле ужуражып, сактып чугаалажыры – меңээ ында-хаая болур өөрүнчүг болгаш эргим болуушкуннарның бирээзи дээрзи чугаажок. Чаа 2013 чылдың эгезинде Польшаның төвү Варшавага сураглыг журналист Рышард Бадовский-биле ужуражыр аас-кежиктиг болдум. Ол Аргентина уктуг революционер Эрнесто Че Гевара-биле кады чигир тростниги-даа кезип чораан, 1953 чылда Туркменистанга «Искра» деп солунга корреспондентилеп-даа турган, совет шериглер Афганистандан үнүп турда, ол аңаа чедип, телерепортажты-даа кылган. Пан Рышардтың бөмбүрзекте четпээн булуңу ховар. Ол — поляк чоннуң аразындан делегейниң алды континентизинге четкен баштайгы төлээзи. Ооң архивинде чурттар, темалар аайы-биле эмгелеттинген ийи чүс ажыг хааржакчыгаштар чыгдынган. Оларның аразында чаңгыс хааржакчыгаш меңээ кедергей солун. Ында Рышард Бадовскийниң Тывага чораан аян-чоруктарының үезинде тырттырган чуруктары, оларның негативтери, Тывага хамаарыштыр чырыкче үнүп турган чүүлдери кадагалаттынган.

Айлана Иргит – делегейниң кижизи. Кызылга төрүттүнгеш, Өвүрге өскен, Россияга, АКШ-ка болгаш Францияга өөренип чораан. Швейцария биле Испания ийи чуртта чурттап чоруур, эртем адынга кандидат ажылын француз Дижонда бижип, Женевада, Каттышкан Нациялар Организациязында ажылдап турар. Англи, француз, испан дылдарны билир, төрээн тыва дылында чугаалажырынга чоргаарланыр. — Айлана Алексеевна, өске культурага эсти бербейн, чедиишкинниг болур дээш кижиниң сагыш-сеткили быжыг өзектиг болур ужурлуг. Силерниң сагыш-сеткилиңерниң өзээ чүдел? — Мээң сагыш-сеткилимниң өзээ — өг-бүлемде. Мээң ачам Алексей Часпан-оолович Иргит, мен ийи харлыымда, чок болган. Талантылыг аныяк математик эртемденни  лейкемия  дээр аар аарыг «алгаш барган». Ачамның дугайында ооң өңнүктериниң, төрелдеримниң чугааларын дыңнап өзүп келген мен. Ол мээң маадырым апарып, мээң бодал-сагыжымда кады чоруур. 

Россия – чер-девискээр, казымал байлактар курлавыры, чонунуңмаадырлыг ажыл-ижи, тиилелгелери болгаш чедиишкиннерин төөгүге алдынүжүктер-биле киир бижээн делегейниң күчүлүг күрүнелериниң бирээзи. Бо хүн, Ада-чурт камгалакчызыныңхүнүнде, Россияның Камгалал сайыды, Россияның Маадыры Сергей Күжүгетович Шойгуга, чурттуң шериг албанныгларынга, Ада-чурттуң Улуг дайыныныңкиржикчилеринге, Афганистан, Чечен Республика дээш, өске-даа «изиг точкаларга» шериг хүлээлгезин күүседип чорааннарга, амгы үеде шериг албанын эрттирип турар солдат оолдарывыска «Шын» солун хүндүткел болгаш чоргаарал-биле тусүндүрүлгени тураскаадып, байыр чедирип тур. Тыва чон эр кижини сүлдези бедик, олурар чери өгнүң дөрү, сөглээр сөзү чаңгыс, өг-бүлениң эр ээзи, чөленгиижи, азыракчызы, ажы-төлдүң адазы деп өрү көөр, хүндүлээр езу-чаң­чылын бо хүннерге чедир сагып чоруур. Ол бүзүрелдиң эң онзагай бол, берге үүлези эр кижиниң ыдыктыг хүлээлгези — Ада-чурттуң камгалакчызы боору.

Тыва чоннуң кайгамчык эртинези, тыва эр  кижиниң  хей-аъдының  бедик көдүрүкчүзү — сыгыт-хөөмей дээрзи бүгү делегейде билдингир деп дидими-биле чугаалап болур. Ооң нептередикчилери болгаш суртаалчылары – Тываның национал оркестриниң директору Аңгырак Викторович Ховалыг, Тываның Улустуң хөөмейжилери – Андрей Алдын-оолович Монгуш база Игорь Михайлович Көшкендей, оркестрниң ыраажызы болгаш хөгжүмчүзү Каң-Хүлер Валерьевич Саая-биле номчукчуларывыс  аразынга «дорт харылзааны» Ада-чурт камгалакчызының хүнүнүң бүдүүзүнде эрттирген бис. Чоннуң   ынак артистеринге «Шын» солуннуң Интернет социал четкизинде «ВКонтакте» болгаш «Фейсбук» арыннарында тускай арыннары болгаш телефон харылзаазы-биле хөй санныг айтырыглар келген. Ам «Номчукчу – чоннуң артистери – солун» деп темага эрткен «дорт харылзаавысты» муң-муң номчукчуларывыска сонуургадыр-дыр бис.

Үезинде «тыва Ломоносов» деп атка төлептиг турган Тываның бир дугаар физика болгаш математика эртемнерин башкылаар талазы-биле дээди эртем чедип алгаш, чонну өөредип эгелээн кижи Ооржак Сундуевич Хойлакаа башкы. Тывага улус чырыдыышкынын болгаш өөредилгезин сайзырадырынга киириштирген чаагай херээ дээш О.С.Хойлакааны «1941-45 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга эрес-маадырлыг күш-ажыл дээш» деп медаль-биле, «Улус чырыдыышкынының тергиини» деп демдек-биле шаңнаан. Ол Барыын-Хемчик кожууннуң Ак сумузунга ядыы арат өг-бүлеге 1913 чылдың март 7-де сес дугаар төлү болуп төрүттүнген. Ада-иезиниң мал ажыл-ижинге дузалажып, тараа тарыжып өзүп келген. Кара чажындан тура, эртем-билигге сундулуг, орлан-шоваа, эрес-кежээ, хүрежир, чаржыр, ча адар, тевектээр чораан. Революция тиилеп, улустуң чазаа доктааган соонда кожуун черинге чарылгалап тургаш, үжүк-бижикке өөренип, чаа амыдыралдың оруунче кирген.

Ондарларның Москвада арыг-силиг квартиразында хөөрежип ор бис. Ында Тываны сагындырар чүүлдер-ле хөй: чураан чуруктар, фото-чуруктар, тыва бойдусту сиилбээн хевистер, бажың ээзиниң олурар сандайында болгаш буттарының адаанда өшкү кежи алгы чадып каан. Өңнүң ээлериниң ажыл-ишчизи дораан эскертинер: Чимит-Доржу Байырович өй-өйде ноутбугун сегирип алыр, азы соталыг телефон дамчыштыр кым-бир кижи-биле чугаалажыр. Бажыңның херээжен ээзи оюн-баштак чугаазы-биле катай кухня ажылы кылып, биске салыр чемин белеткеп тур. Ооң соонда аякта шай куттунган, аъш-чем салдынган, чугаа-соот-даа эгелээн. – Чимит-Доржу Байырович, назыныңарның улгады бергени чажыт эвес болгай, ынчалза-даа ажыл-херекчи, шимченгир чорууңар хевээр-дир. Амгы үеде ТР-ниң Чазааның Даргазының энергетика айтырыгларының талазы-биле чөвүлекчизи болгай силер. Ч.-Д.Б: Улуг назынны мынчаар көрүп турар мен, бирээде, улуг назылыг, кымга-даа херекчок ашак-даа бооп болгай. А аныяк чоруун хевээр арттырып ап база болур. Кадык кижиниң бажының ажылдаары база кадык болуру билдингир, ол бодамчалыг сөстү чугаалап, үнелиг саналды киирип шыдаар.

Тыва чоннуң улуг өөрүшкү-маңнай-биле манаары чаагай Шагаа байырлалы чоокшулаан тудум, республикада белеткел ажылдары кидин түлүк чоруп турар. Шагаа байырлалының ачызында бурунгу өгбелеривистиң сагып чорааны чаагай езу-чаңчылдарны катап диргизип, амыдыралга боттандырып турар бис. Ол дээрге өзүп орар аныяк-өскенге өөредип-кижизидип турары канчаар-даа аажок улуг депшилгениң  көргүзүү-дүр. Шагаа – эң-не хүндүткелдиг байырлал. Аңаа белеткенири база тускай езу-чурумнуг, сагылгалыг. Ол бүгүнүң дугайында республиканың чонунга тайылбырны бээри-биле, Камбы-лама эргелелиниң төлээзи Тензин Чинба башкы, чоннуң хүндүлеп адап өөренгени Буян башкыга ужураштым. – Шагаа – шаг-үениң чаазы, экизи, арыг-силии, эң-не аянныы. Бо чылын Чылан чылын уткуп ап турар бис. Бистиң амыдырал-чуртталгавыста болуп турар кандыг-даа байырлалдардан артык улуг, чаагай байырлал. Каш хонук болгаш омак-хөглүг, оюн-тоглаалыг байырлалывыс моорлап келир.

Шагаа байырлалының бүдүүзүн­де бистиң корреспондентивис С.Балчыр бүгү чонувустуң эң-не хүндүлеп, мөгейип чорууру улуг назылыг өгбевис – төөгү эртемнериниң доктору, делегейниң дириг эртинези аттың эдилекчизи, «Чүс чылдың кижизи», Тываның Улустуң чогаалчызы, этнограф М.Б.Кенин-Лопсанга чедип, амыр-мендизин айтырып четкен. Назы-хар улгадып, адак аартаан-даа бол, Монгуш Борахович чаңчыккан аайы-биле «казанаанда» ажылдавышаан, амыр-менди олурары өөрүнчүг. «Шынның» корреспондентизинге өгбевистиң  берген интервьюзун номчукчуларывыска сонуургаттывыс. — Чүс харга чоокшулаан назынның бедиинден көрүп, бодап ора, чурттап эрткен амыдыралыңарны канчаар үнелээр-дир силер, Монгуш Борахович? — Шынап-ла, амыдыралдың бүгү аай-дедир, карышкактарлыг, кадыр оруктарын чурттап эртип келдим.