Шомаадыр Куулар чурукчу салым-чаяанын улуг кеденге четче ажытпаан-даа болза, чогаалчы чаяаны-биле бистиң ниитилелде эрге-дужаалын ажыглап, хээли ап чиир чоруктуң кедерээнин, изиг хүнде ыраккы делгемнерге кижи караанга чиге көзүлбес «чиргилчиннерге» чижеглеп, чуруп сойгалаанын улуг сонуургал-биле база катап номчудум. (Шаанда далаш-биле чүгүртү номчаан болгаш).

Бо ном чырыкче үнгенден бээр 19 чыл эрткен. Ол хирезинде хөй-ниити ужур-салдарын ам-даа чидирбээн чогаал деп көрдүм. Бир бодаарга, харын күчүлүг совет төре канчап буурап дүжүп калды деп айтырыгга харыы берип турганзыг, «чиргилчиннерге» бүдүү чажыртынган сойгалакчы күжү ол хире солун тоожу болду.

«Эгелээн чүве бүрүзү шаа барып төнчүлүг» деп бир мерген философ чугаалаан. Чиңгис-Хаанның империязы-даа, шаа барып, буурап дүшкен. Совет күрүне база мөңге болбады. Барыын чүкте бай каргыс күрүнелер бо үеде божаңайнып турлар. Ниитилелдиң турум, быжыг ханазын «хээлиленир» деп дат үзе чип турганзыг, шала чигзинчиг үениң ужу-бажын бөдүүн чон ыяк билир аргажок…

Бо тоожунуң бир онзагай шынары болуушкуннарның бурунгаар хөгжүлдези авторнуң медээлеринден эвес, а ында кол маадырларның бот-боттарының аразында хүн бүрүде ажыл-амыдыралы-биле холбашкан чугаа-домаа, кылдыныгларындан дештип үнүп, ук сюжетти бурунгаар хөгжүтпүшаан, эки-багай кижилерниң аразында дүшкүүрлүг байдалдарны шынныы-биле хамааты нүүрге дүүштүр са сойгалап көргүскенинде. Шииге болза, эки-багай маадырларның аажы-чаң, мөзү-шынарын артистер көрүкчүлерниң сеткил-хөңнүнге чедир ойнап-даа каап болур. А тоожуга авторнуң болгаш ында маадырларның чугаа-домааның логиктиг ужуун салбайн, оларның аажы-чаң, мөзү-бүдүжүнге дүүштүр шын улап ора, каяа, кандыг байдалда ооң иштики сеткил-сагыжын бодап, шинчилеп, ол маадырның чуртталгазы-биле кады чурттаар апаар. Шомаадыр Дойлуевич бо орта ылап-ла мергежээн-дир(!). Мен ооң ачазының адын «Д»-биле эвес, «Т»-биле Тойлу деп бижиксээм келир чорду. Тойлу дээрге, хүн херелин хөй катап сындыр дамчыдып шыдаар нарын шилдиң бир тускай хевири болгай (хрусталь). Ынчангаш чогаалчы кижиниң хамааты нүүрү чоннуң талазынга турар деп чүвени ол эки сагаан.

Маадырларны боттарының хөделиишкиннери-биле үскүлештирип, сюжет хөгжүлдезин идепкейжидери тоожулалдың маңгыр уран бир аргазы болур. «Чиргилчин» деп им-демдек, ол арганы улам каастай аарак, маадырларның тус-тузунда аажы-чаңын хандыр ажыдып илередиринге дузалыг болган.

Кааң хүнде Кызыл-Тайга кырында дүдүскектиг делгемнерже көөрге, ында янзы-бүрү өңнер-биле хуулуп турар «чиргилчиннер» кижиниң сагыш-сеткилинге чок-ла болза, кударалды, азы бир чамдыкта өөрүшкүнү оштап турганзыг, чиктии кончуг боор чүве.

«Чиргилчин» багай маадырларның бачыттарын илередиринге хөлеге болуп, эки чүвеге сундулуг, ылаңгыя Дажы биле Сайынга болза, чырыткылаш кыннып көстүрү ук чогаалдың эстетика-философтуг соруун күштелдирип турар.

Ажылчынкооп даргазы Чайырмаа аъш-чемден эгелээш, ол үеде талоннап садар водкага чедир ховар барааннарны холунда туткан болгаш, улуг даргалар мурнунга безин эң-не эргези улуг кижи дег хостуг чаңнап, оларны адыжының иштинде дег, овуузуннап ойнап турар.

Совхоз директору Василий Севекович депутат эргезин ажыглап, чээни Туран-оолду чолаачыладып алган база-ла кара туразында. Бир катап олар тайгадан чөпшээрел чок сыын адып алгаш, кежээликтей кызыл-хүнде чанып органнар.

«…Чолаачы хенертен хүн уткуштур көрүпкеш, карактары чылчырыктай хона берген.

— Чиргилчиннерни көрдүңер бе, Севекович? Баштай көргеш, хамык-ла кижилер орук кежип бар чыдары ол-дур деп бодадым.

— Мен көөрүмге кежээки одардан инектер шуужуп алгаш, кирип турган ышкаш болду».

Ийи төтчеглекчиниң чугаазының утказын алырга, чолаачызы коргуп- сестип чоруур. Дарга тоор хире эвес, оозун оожуктуруп, өөредип орар. Улуг олчалыг ийи даайышкынның оон ыңай чугаазы:

— Бистиң рабкоовувус даргазын безин алырга кандыг-дыр. Чамдык эрлер, ылаңгыя чолаачылар, өг-бүлезин уттупкан, бажын алзыпкан чоруп турар-дыр. Ындыг кадайга таварышкан эр бүгү назынында хилинчектенир чүве дивежикпе.

— Чоп? Чараш кадайлыг кижи харын амырап чорбас чүве бе? — дээш, директор боду база Чайырмааны иштинде сонуургаарын бодап олурган. Ынчап чорда, көвүрүг чедир каш-ла метр черде бир кижи оларны дозуп турган.

— Кымыл бо? — деп, директор карааның шилин кедипкеш, демги кижиже дүвүреп көрген.

— Демги ол чаа егерь оол-ла-дыр — дээш, чолаачы база сести берген. — Чонаада хыналда кылыр эвес, өштүг чүве дег, бөгүн мында турар чүзүл!

… — Бир эвес чүвениң ужуру билдине берзе, мээң боом-биле сен боолаан болур сен — дээш, директор олче дүндүйтүр көрген. … «Мени тудар чүзү дээр сен бо кажар амытанның?» деп директорже кылчаш кылдыр көрзе-даа, ол аңаа удурланмаан.

(Уланчызын "Шын" солуннуң № 50 дугаар үндүрүлгезинден номчуңар.)