«Бодун, чүгле бодун дилээн күжүр-дүр…»

(Н. Куулар «Назынының чалыы даңын…»)

Тыва Республиканың культуразының ал­дарлыг ажылдакчызы, шүлүкчү, прозачы Николай Шагдыр-оолович Куулар бо хүннерде  55 хар­лаар. Юбилейин таварыштыр чогаалчыга «Шын» солуннуң болгаш ооң хөй санныгномчукчуларыныңөмүнээзинден изиг байыр чедирбишаан, быжыг кадыкшылды, чогаадыкчы чедиишкиннерни, өг-бүлезинге улуг аас-кежикти күзедивис. Хөй чылдарның дургузунда «Шын» солуннуң арыннарынга ханы уткалыг, чараш чогаалдары, шүлүктери, сайгарылгалыг чүүлдери-биле номчукчуларывысты өөртүп чорууру дээш четтиргенивисти илередип, моон соңгаар-даа солун арнынга чаа-чаа чогаалдарын номчуур боор бис дээрзинге бүзүревишаан, хүндүткел-биле мөгейип тур бис.  

Редакциядан.

Ниитилел хөгжүлдезиниң нарын-берге, шилчилгелиг үелеринде философчу лирика «оттуп», күштелип келир. Ооң дугайында чогаал шинчилекчизи Э.Бальбуров «Чогаал болгаш философия» деп номунда мынчаар бижип турар: «Төөгүнүң «изиг» хүннеринде философия болгаш философчу поэзия идепкейжий бээр. Ниитилелде бүгү чүве өскерлип, чаңчылчаан езу-чурум хоруттунуп, эргижирээн хоойлу-дүрүм буурап, хойтпакталып турар үелерде өртемчейже көрүш өскерлир, чаа көрүш боттанып төрүттүнер. Кижилерниң угаан-сагыжында, чогаадылгазын­да база боттуг амыдыралда чаа делегей төрүттүнүп турар үеде философия – амыдырал дугайында боданыышкыннарлыг, мерген-угаан эртеми – мурнуку одуругже үнер. Өскерлиишкиннерниң хайныгыышкынныг шимчээшкининде хөй-ле чүүлдер чидип турда, хаоста, амыдыралдың тывызыын тыварынче угланган чогаадылга ала-чайгаар авторларның даяныр күжү болур».

 Тыва ниитилелдиң шилчилгелиг үези, бүгү совет чуртта ышкаш, 1980 чылдарның ийиги чартыындан барык 2000 чылдарның эге чылдарынга чедир уламчылап келген. Шүлүк чогаалынга философчу лириканы күштелдирип киирип келген авторлар: Н.Куулар, И. Иргит, А. Yержаа, А. Ховалыг, Э. Мижит. Тыва чогаалга чаа салгалдың шүлүкчүлери киргенин эң-не баштай сураглыг чогаал шинчилекчизи А.К. Калзан бижээн. Н.Куулар, А. Yержаа, И.Иргит оларныңөскелерден ылгалдыын ол мынчаар демдеглээн: «…чиңгине лирикага, кижиниң хууда сеткил-сагыжын илередиринге бердинген болгаш тыва шүлүк чогаалынга үрүеде улуг черни ээлеп келген публицистиг лирикаже көрүнмээн…». Шүлүк чогаалынга шилчилгелиг үеде чаа, хостуг туруштуң аянын үстүнде адаанывыс шүлүкчүлер киирип, калбарткан деп демдеглезе, частырыг болбас.

 Философия амыдырал-чуртталга дугайында ханы, нарын угаадыглар болгаш чуртталганың мөңгеде өскерилбес үнелиг эртинези чүдел дээн чижектиг айтырыгларга харыыны дилеп-тыпкан эртем болур. Философия эртеми болгаш чогаал, ылаңгыя шүлүк чогаалы, угаан-сагыштың, дылдың чогаадылгазының аргазы бооп турары-биле төрелдешкек, чоок болганда, философ эртемден болгаш чогаалчы – чаа бодалдарның чаяакчызы, бодаракчызы, медээчизи – бодалчылар болур.

Амыдыралдың алыс утказы чүдел, өртемчейниңүүлезин канчаар билзе чогуурул, чурттап эртер оруунга кижи каяа-чүге даяныр күш тыварыл – дээн чижектиг айтырыглар, ханы боданыышкыннар, чигзиниишкиннер бодалчыларны дүн-хүн дивейн, изиг-соокта-даа «өрүмнеп, «чип», хилинчектеп чоруур; сагыш-сеткилдиң шак мындыг эрээ-хинчээ, чүректиң човулаңы оларны чаа бодалдарга эккээр. Ниитилелдиң база бот-хуунуң амыдыралчы дуржулгазында чурттап эрткен бергелери, чидириглери оларны амыдыралдың база чогаал ажылының хоойлуларын шүгүмчүлелдиг көрүп, амыдырал болгаш чогаалдың эге үндезиннерин дилеп, бот-хуу үзел-көрүжүнге ажыдып, шиңгээдип каттыштырарынга чедирер. Философчу лириканың онзагайын Е.А. Маймин деп орус философчу шүлүк чогаалының шинчилекчизи – «чаа бодалды чугулалап көрген» – деп ынчаар тодараткан. Э. Бальбуровтуң демдеглээни-биле, бодал – иштики күжениишкиннерниң, иштики амыдыралдың улуг болуушкуну болур, чогаадыкчы кижи бодун чаазы-биле миннип, чогаалчы бооп чаазы-биле төрүттүнер.

 Н.Кууларның шүлүктерин сайгарып тура, А.К. Калзан: «Ол, мен бодаарымга, чигзиниг чок сарыылдыг шүлүкчү» – дээн болза-даа, философчу шүлүктери баштайгы ийи чыындызында («Өзүмнер», «Маңган ак кулун») ам-даа четче илеревээнинден бо лириктиг агымны сайгарбайн турар. Сарыылдыг – угаан-сарыылдыг – бодал колдаан–шүлүктер-биле ылгалып турар деп эскергени-биле ынчаар үнелээни чөп деп бөгүн демдеглеп турарывыс бо.

А.К. Калзан «Өзүлдениң демдектери» деп номунда Н. Кууларның поэзиязын сайгарып тура, «туугай йөрээл стили тыва публицистиг поэзияга 50-60-гы чылдарда дендеп турган», «меге поэзия», «шүлүкчүлерни чамдыкта онаалга езугаар албадаттынып, херек кырында мегелеп бижииринче, чүгле публицистиг лирикаже чыгап турган» болза, а «Куулар ол чалгыгның эзининге барык таварышпаан», чаа туруштуң шүлүкчүлери тыва чогаалга кирген деп бижип турар. Н.Кууларның чогаалдарын сайгарып, «Кууларның лириктиг маадыры салым-чолдуң оруунга таварышкан улуг-биче чүвелерниң сылдаа-биле ишти-хөңнүүргүлчү дойлуп чоруур төрүмел чаңчылдыг, дыыжы, байлак сеткилдиг кижи бооп турар. Ооң ачызында Николай Куулар кижиниң даштыкы делегей-биле сан-түң чок харылзааларлыг иштики делегейиниң чуртталгазын хөй янзы көргүзүп турар. Чижээ, үзүктелбес шимчээшкинде турар сеткилдиң чаңгыс аай эвезин – бүткен болгаш бүтпээн күзелдерниңүскүлежиин ол «Күзелдерим» деп шүлүкте орай күстүң овур-хевиринге чоокшуладыр боданып келген», база «Н.Кууларның поэтиктиг боданыглары хөй болгаш амыдыралда дөстүг» деп үнелээн.

Лириктиг маадырны сайгарып тура, сураглыг чогаал шинчилекчизи авторнуң бодун, чогаалчы Н. Кууларның уран тывыштарын ажыдып тура: «кедергей дыыжы сеткилдиг» деп сөстерни катаптаар: «Хөйнү сөглээр, хөйнү оштаар…», «Хоорайның шыпшың…» деп шүлүктерин «куюмнуг шүлүктер»,  «талантының ховар болгаш ылаптыг херечизи», «Ындыг лириктиг чогаалдарны бижиири тоң берге. Ол болза чүгле кедергей дыыжы сеткилдиг, сөскүр кижиниң төлептиг онаа-дыр» – дээн. «Дыыжы сеткилдиг», «куюмнуг шүлүктер»; «иштики делегей чуртталгазын», «бүткен-бүтпээн күзелдерниңүскүлежиин»бижээн дээн чижектиг үнелелдер философчу лириканыңуран-чечен утказының демдектерин адап турар.

Н. Кууларның баштайгы ийи чыындызының соонда дөрт шүлүк ному үнген: «Өгбелерим чурту» (1988), «Чырык болгаш дүмбей» (1991), «Даңгына» (1996), «Чолдуң ному» (2006). Бо номнарның иштинде философчу лириктиг агым чоорту күштелип, тема аайы-биле байып кел чыдар, боданыышкыннар угаан-сагыштың ханызынче кирип, шүлүкчүнүң тускай делегейин – космосту – тургузуп келген.

Авторнуң угаан-сагыжының делегейинде, космоста, ак-кара ийи тала иле көскү: бачыттыг чер, тамы болгаш арыг, бедик дээр, хаяалыг даң, Бурган. Лириктиг маадырның чуртталганың тывызыын дилээн оруктарында чааскаанзырал турар, а хөңнүн билчир өөрү— ооң удур талазында. Кара сагыш биле кем чок сеткилдер соксаал чок демиселде база кижиниң «боттуң ботка чарлаан чаазы», иштики делегейиниң демисели бар. Чер кырында чурттап чоруур бузуттуглар, буруулуглар, буянныглар.

Философчу лирика – бодалдың шүлүк чогаалы болганда («мыслящая» поэзия), Н. Кууларның чогаалдарында кирген бодалдарның дептерин ажыдып көрээлиңер.

1988 чылда чырыкче үнген «Өгбелерим чурту» деп шүлүк номунда Н.Кууларныңөртемчейже көрүжүнүң, амыдырал-чуртталга дугайында үзел-туружунуң чугула кезектери көстүп келген болгаш дараазында чылдарда улам тодарап үнүп келир.

1. «Эрликтиң элчизи».Бурунгунуң тоожулалы бо шүлүкте ажыглаттынган. Тываларныңөртемчейни үш орандан тургустунган деп тайылбырлап, үстүү оранда, Дээрде, азарлар, азар-курбустулар, бурганнар чурттап чоруур болза, Алдыы оранда, Эрлик оранында, ооң хөй санныг тамызында, Эрликтиң чалчалары бар деп билиишкинни автор мында тоожуп бижээн.

«Эрлик-Хаанның аъткарыпкан

Элчизи мен. Човалаңныг

Чуртталгаже топтап көргеш,

Чудун кайгап амыраар мен».

Калган кижилерниң сүнезинин кара тамыже азы Дээрде Шамбыла оранынче көжүп чоруурун; буянныг, чөптүг, шынчы кижилер үстүү оранга баар деп бурунгу билиишкинни делгередип:

«….буянныглар

Ыдыкшыраан сеткилдери

Yстүү, Ортаа ораннарга

Yлештире агын чажар.

… Чөптүг, шынчы кижилерниң

Сөөлү ындыг ачылыг-дыр.

Аяс дээрден баткан херел

Черни ошкап, чырыдарга,

Алдыы оран меге ову

Ческинчидир оңуп калыр» —

деп ынчаар сайзырадыр.

Алызында чер кырында чөптүг чорук, шын кезээде тиилеп чоруур бе, бузут-бакка аштырып турбаан бе – дээн чижектиг чигзиниишкиннерге харыы бо шүлүкте бар. Лириктиг боданыышкыннар диирең-аза деп персонажтың чугаазы бооп илереп кээр: чөптүг чорук, шын, аас-кежик, чыргалаң дугайында боданыышкыннарда: чер кырында «сагыжы бак, каржы хейлер» көвүдезе-даа, буянныг чорук ачылыг деп автор бо чогаалында бадыткап турар. «Даг дег караны довук дег ак базар». Эрлик-Хаанның элчизи:

«Адаарганчыын канчаар ону!

Оода  чүгле чаңгыс катап

Арыг, чаагай сүнезинге

Орук айтып, үдээн болза».

«Эрлик-Хаанныңөлүр тын чок

Элчизи мен. Салымым бак» – дээн сөстеринде Ак сеткил кезээде тиилеп чоруурун шүлүкчү сагындырып-даа чоруур ышкаш.

Эрлик-Хаан­ның элчизиниң «салымым бак» деп минниишкини бо овур-хевирде хөй чажыртынган уткалар барын айтып турар. Бир талазындан, Эрликтиң элчизи – кижиниң иштики бүдүжүнде ак-кара ийи каттыжып турарын сагындырар. Буянныглар – агын чажар, бузуттугларны – эдертир салымым бак деп минниишкинде ол көскү. Бо шүлүкте бо минниишкин лириктиг маадырның минниишкини эвес, а чогаалдың маадыры, персонажтың минниишкини болур. Эрликтиң элчизи мында христиан шажында Мефистофельге чоок. Кижиниң бүдүжүнде кезээде ийи таланың сок­саал чок адааны чоруп турарын бо овур-хевир медээлеп турар. Христиан культурада Мефистофель – Бурганның айбычызы чорааш, бачыт үүлгеткеш, Дээрлерден ойлаттырган элчи болур. Ынчаар-ла кара күштерниң элчизи апарган болгаш кижиде ак сеткилди кезээде шенээн чоруур, элзедип чоруур иттириглиг күш. Европа чоннарының христиан шажын-биле харылзаалыг культуразында уран чүүлдүң нарын овур-хевири болур Мефистофельдиңүнү Н.Кууларның «Эрликтиң элчизи» деп шүлүүнде:

…Човалаңныг чуртталгаже…

чудун кайгап, амыраар мен…

Адаарганчыын канчаар ону!

Оода чүгле чаңгыс катап

Арыг, чаагай сүнезинге

Орук айтып үдээн болза дээн сөстеринде ак-караның адаанынга алыскан кара иттириглиг күштүң утка-хөөнү дыңналып турар.

(Уланчызын "Шын" солуннуң № 39, 40 үндүрүлгелеринден номчуңар.)