Байсклан Монгуш Танзынович 1913 чылдың апрель айның 1-де  Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми-Аксынгатөрүттүнген. Бо чылын ооң төрүттүнгенинден бээр 100 чыл ою база тыва эки турачылар Ада-чурттуң Улуг дайынынче аъттангандан бээр 70 чыл бооп турар.

Салым-чолдуң «университеди» 

Ачавыс кара чажындан эгелеп түреңги чуртталганы көрүп эрткен. 5 харлыг тургаш, ол ада-иезинден чарылгаш, өскүс арткан. Бичии доругуп өскеш, Семис мээрең деп байның хоюн кадарып чораан. Ооң соонда ачамны 17 харлыг турда, Эйлиг-Хем алдын уургайынга ажылдаары-биле Шеми сумузундан чоруткан турган. Аңаа база аар-берге байдалдарга таваржып, соокту, ашты, кара ажылдың нарынын көрүп эрткен. Шак мындыг «университет» ачавыстың келир үедеги салым-чолунга, кадыг-бергеге каңналырынга улуг салдарлыг болган. 

Алдын уургайынга ажылдап чорааш, 18 харлыында Тыва араттың революстуг намының (ТАРН) кежигүнүнче кирген. Оон бээр 54 чыл дургузунда бодунуң бүгү чуртталгазын партия ажылынга тураскааткан: янзы-бүрү ажылдап чораан черлериниң нам үүрүнүң бюрозунуң кежигүнүнге база Шагаан-Арыг хоорайның депутадынга дыка үр чыл иштинде ажылдап келген. Совет үеде 1932 чылдан эгелеп партия кежигүнү боорга, «СЭКП-ге 50 чыл болганы» деп демдек-биле шаңнаткан. 

1933 чылда Эйлиг-Хем алдын уургайын хааптарга, ачавысты Москваның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединче (КУТВ) өөредип чорудупкан. 4 чыл дургузунда аңаа өөренгеш, ук университетти кончуг эки дооскаш, ТАР-ның Профэвилелдер Төп Комитединиң культура килдизиниң эргелекчизинге ажылдап, Тываның чаа-ла өзүп, сайзырап кел чыдар ажылчын аңгызының херээнге бодунуң үлүг-хуузун киирген. Ооң соонда ачавысты ТАР-ның Yстүкү Шүүгүнүң кежигүнүнге томуйлаан, ол  ажылга дайын эгелегижеге чедир ажылдаан. 

Дайынчы амыдыралының дугайында 

Совет Эвилелиниң Ада-чуртунуң Улуг дайыны эгелээрге, ачавысты өске партия ажылдакчылары-биле кады Араттың Революстуг Шерииниң политиктиг ажылынче чоруткан. Оон бээр ооң дайынчы шериг амыдыралы эгелээн. 1941 чылдан эгелээш ачавыс каттышкан аъттыг полктуң бирги эскадронунуң политика талазы-биле удуртукчузунга ажылдап, дайынчыларның ортузунга политиктиг кижизидилге ажылын чорудуп, боду шеригниң мергежилин база шиңгээдип алган. Бо ажылдың эки түңнелинден ону Тываның эки турачы эскадронунуң командириниң политиктигкилдизиниң оралакчызынга шилип алган. 

Тываның эки турачылары Совет Армияның дайынчылары-биле кады Украинаның Ровно, Дубно хоорайларын болгаш Деражно, Сурмичи, Погорельцы суурларын хосташкаш, төрээн чуртунче чанып келгеннер. 

Тываның эки турачы фронтучуларының дугайында эвээш эвес номнар, шинчилел ажылдары, сактыышкыннар бижиттинген. 

Тыва эки турачылар-биле кады дайылдажып чораан сураглыг фронтучулар И.Т. Кузнецов, П.П. Филиппов, В.Пивоваров дээш, оон-даа өскелер боттарының чырыкче үндүрген барымдаалыг номнарынга оларның комиссарының, гвардейжи 4 дугаар эскадроннуң политика талазы-биле оралакчызының дугайында эки, чылыг сөстерни чугаалап, үр чылдар дургузунда мөңге тураскаалын арттырып каан. Шак ол сактыышкыннардан бис, М.Т. Байскланның уруглары, уйнуктары, ачавыстың дайынчы амыдыралының дугайында дыка хөй чаа чүүлдерни билип алган бис. Чижээлээрге, Тывага ийи катап кээп чораан разведчик И.Т. Кузнецовтуң бижип турары-биле алырга, «тыва эки турачыларның комиссары гитлержилерниң кырынче аъттыг халдаашкынны чаңгыс эвес удаа баштап кирип турган. Ол дээрге демир дег тура-соруктуг, хая дег быжыг туруштуг, ооң-биле кайгамчык бөдүүн болгаш ак сеткилдиг эш чүве. Ооң политиктиг болгаш дайынчы херээ кезээде хажык чок чоруур, ол дээш ону үстүкү командирлер-даа, анаа дайынчылар-даа хүндүлээр. Ол кандыг-даа берге үелерде дайынчыларның соруун көдүрүп билир, хөглүг, чугаакыр, баштак кижи, чугаа кадында үлегер домактарны бо-ла ажыглапкан болур: «Кортуу ховаган дег, чалданчаа сааскан дег», «Кортук кижи хая көөр, хоюган аът мурнун көөр», «Ады өлүрүнүң орнунга, боду өлгени дээре…» 

Тыва эки турачыларның коргуш чок комиссары, гвардейжи, улуг лейтенант Байсклан ийи дугаар бо удаада аар балыглаткан. Ол дайын шөлүн кагбайн, бодунуң хууда үлегери-биле дайынчыларны сорук киирип турган. 

Госпитальже чоруур мурнунда Байсклан дайынчыларга мындыг чагыгны арттырып каан: «Самбажыктың алдан-маадырлары ышкаш, өлүм чок тулчуңар!» 

Комиссар госпитальче чоруй барган, эскадрон өскүс калган ышкаш болган. Ол коргуш чок коммунистиң чидиг үнү дыңналбастаан. Байсклан дайынчыларга кезээде дириг үлегер-чижек болуп чораан». 

И.П. Кузнецов оон ыңай солдаттарның ол чүреккир болгаш бөдүүн коммуниске ынаан, аңаа бүзүреп, ооң соо-биле атакаларже дидим кирип турганын, кижилерниң сагыш-сеткилин, чүректерин кончуг эки билирин, дайынчы агитаторнуң бүгү эң эки шынарларын бодунда сиңирип алганын, кайгамчык кижизиин база демдеглээн. 

Ачавысты ол: «Дидим, эрес, шиитпирлиг кижи ооң бодамчалыы, арга-сүмелии, өде-чаразы бүгү дайынчыларны чайгаар-ла хаара тудуп турган. Тыва эскадроннуң дайынчылары, сержантылары болгаш офицерлери бодунуң комиссарынга чүгле ооң фронтучу амыдыралдың бүгү бергелерин олар-биле деңге үлежип чорууру дээш эвес, харын ооң кижизии дээш, бүгү дайынчыларга ада сагыш салыышкыны дээш ынак турганнар. Кандыг-даа кадыг-дошкун, өлүм-чидимниг тулчуушкун болганда, оларның комиссарының кезээде мурнуку одуругга чоруурун дайынчылар дөгерези билир. Байсклан Монгуш мээң сагыжымда партияның болгаш чоннуң езулуг оглу кылдыр артып калган» — деп номунда сактып бижээн. Ынчангаш ол  бодунуң чогааткан дараазында шүлүүн ачамга тураскааткан. 

КОММУНИСТ 

Төрээн оглун Саян сыннар 

Төөгүде кайын уттур. 

Тыва чону кезээ шагда 

Дыңгылдайын аңаа ырлаар. 

Дайзыннарны соккаш кээр деп, 

Даңгыракты хүлээп алган. 

Эрес-дидим оглунга 

Эргим чону бүзүрээн. 

Ооң ады – Байсклан 

Ооң нүүрү — коммунист,

Тулчуушкунга селемези 

Тура дүшпейн «ырлап чораан». 

Солдаттарның сеткил-хөөнүн 

Адазы дег билир чораан. 

Соо-биле дайынчылар 

Атакаже кирип чораан. 

Байсклан – коммунист, 

Байбаң сөске ынак эвес, 

Дайынга-даа, тайбыңга-даа 

Дадай дивес, мурнап чоруур.

Ачавыстың кады тулчуп чораан эштериниң чугаазы-биле алырга, эскадроннуң парторугу, гвардияның улуг лейтенантызы, комиссар Байсклан эскадроннуң нам организациязының хүрээлеңин өстүрер айтырыгже база онза кичээнгейни доктаамал салып чораан. 

Тыва дайынчылар тулчуушкунче баар мурнунда нам кежигүнүнге кирер дугайында билдириишкиннерни бо-ла бижип бээр турганнар. Ооң удуртулгазы-биле нам үүрүнүң бюрозу билдириишкиннерни бичии-даа озал чок көрүп турган, ынчангаш намга кирерин күзээн дайынчылар тулчуушкуннарже коммунистер апарган чоруп турганнар. Кыска үениң дургузунда 20 ажыг кижи нам кежигүннери апарганнар.

 Дайын-чаа соонда 

Ада-чурттуң Улуг дайынындан чанып келгеш, ачавыс ТАРН ТК-ниң онза килдизиниң эргелекчизинге томуйлаткан. Ооң соонда Тыва Арат Республика ССРЭ-ниң составынга киргенде, ол СЭКП обкомунуң сектор эргелекчизинге ажылдаан. Совет үеде кожууннар бүрүзүнге шериг комиссарлары негеттинип келирге, Совет Армияның хүрээлеңинге хевээр артып калган. Ол Тываның шериг комиссары болуп, 16 чыл иштинде (1945-1961 чч.) Чөөн-Хемчик, Улуг-Хем, Сүт-Хөл кожууннарынга ажылдаан. Армия хүрээлеңинден майор эрге-дужаалдыг халашкаш, ол Чөөн-Хемчиктиң «Чыраа-Бажы», Улуг-Хемниң «Күш-ажылдың хостуу» совхозтарга ажылчын комитеттерниң даргазынга, ооң соонда пенсияже үнериниң бетинде Кызылга Хамааты камгалал черинге ажылдап чораан. 

Бистиң ачавыста улуургак, бодун тогдунар дээр ындыг сеткил көңгүс чок – бөдүүн бүдүштүг, топтуг-томаанныг, сагыжы кончуг ак, улуг-даа, бичии-даа кижилерни хүндүлеп билир кижи чораан. Ававыс, мал эмчизи, Алтайның көдээ ажыл-агый техникумун дооскан, кажан ачам фронтуже чоруп турда сааттыг арткан. Дайын үезинде божаан уруун ачамга тураскаал кылдыр Белек-кыс деп адап каан. 

Ада-иевис 4 кысты өстүрүп азырааш, шуптузун эртем-билигге чедирип каан: Белек-кыс – школа назыны четпээн уругларның педагогика болгаш психология эртемнериниң талазы-биле башкы, Любовь – экономист, Светлана – эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң доктору, Зинаида – англи дыл башкызы. 

Ачавыстың совет төрээн чурт дээш немец-фашистиг эжелекчилерге удур тулчуушкуннарга кылган онза, шылгараңгай чоруун ам-даа магадап, аңаа чоргаарланып чоруур бис. 

Ооң чырыткылыг үлегер-хевири, кезээ мөңгеде Коммунистиг партияга, бодунуң төрээн чуртунга кызыгаар чок бердингени эрес-дидим чоруктуң демдээ кылдыр бистиң чүректеривисте бо хүннерге чедир артып калган.