2013 чылдың март 9-10 хүннеринде Новосибирск хоорайга Аныяктар болгаш студентилер ниитилелдери “Идегел”, “Салгал” база «Чараш чугаа» төлевилели "ТываДыл.ru" деп конференцияны организастап эрттиргеннер. Томск база Новосибирск хоорайның студентилери тыва дылдың амгы байдалын база ону сайзырадыр аргаларын сайгарып көрген. Оон бээр үр үе эрткен-даа бол, эрткен улуг хемчег дугайында кыска демдеглел бижикседивис.

 Конференцияның бирги хүнү. “Идегел” ниитилелиниң удуртукчузу Чойган Ондар: “Бо болуп турар шенелде тыва дыл кырында конференцияның кол сорулгазы – тыва дылды аныяктар аразында интеллектуалдыг харылзаа тудар кол чепсек кылдыр делгередири” деп сөстер-биле конференцияны ажыткан. Дараазында Томск хоорайның “Салгал” ниитилелиниң удуртукчузу Амыр-Санаа Норбу сөс ап, амгы үениң аныяктарының дылының чевенин айыткаш, бүгү чыылганнарны дылын тулган кылдыр өөрениринче кыйгырган.  “Чараш чугаа” төлевилелиниң удуртукчузу Али Күжүгет “Дылды хумагалап арттырары дээрге, ону сайзырадыры-дыр, ынчангаш амгы үениң аайы-биле тыва дыл Интернетке нептереп, төлептиг черни ээлээр ужурлуг” деп кол бодалын илереткен.

“Тыва дылдың амгы байдалы” деп илеткелинде, Россияның эртем академиязының Сибирьде салбырының Филология институдунуң аспирантызы, “Идегел” ниитилелиниң удуртукчузу, Чойган Ондар делегейде чоокку үеде чиде берген, чидип бар чыдар болгаш улуг айыыл кырында келген дылдар дугайында чугаалаан. “Эртемденнерниң шинчилели-биле — биче буурай улустарның дылдарының чиде бээриниң кол чылдагааны – “глобализация”, “урбанизация” деп болуушкуннарда, деп санап турар. Ооң уламындан делегейде азы күрүнеде чаңгыс “күштүг” дыл колдай бээр, улаштыр биче буурай улустуң дылдарын ажыглаар адырларның кызырлыры, дылдың үне чокталыры, дылды чон боду херекчок деп санай бээри болгаш, ооң соонда чугула “күштүг” дылга ажы-төлүн өөредип, кириптеринден болур. “Тыва дылдың ынчаар чиде бээринге удурланып болур аргазы – чүгле  чоннуң быжыг туружу, дылын ооң-биле кады культуразын арттырып алыксаан улуг күзели” деп Чойган түңнелдээн.

Россияның эртем академиязының Сибирьде салбырының Философия болгаш эрге (право) институдунуң аспирантызы, Инна Тарбастаева илеткелинде орус биле тыва дылдарның харылзаазын, ооң түңнелдерин сайгарып көрген. “Дыл шинчилекчилериниң чугаазы-биле алырга, күштүг орус дылдың чанынга тыва дыл үш салгал эрткенде чиде берип болур: бирги салгал дылын эки билир, өске дылды өөренири оларга берге, акцентилиг чугаалаар, ажы-төлүн чаа дылга өөредирин кызыдар; ийиги салгал ийи дылдыг, төрээн дылында чүгле өг-бүле иштинге чугаалажыр, а ниитилел черлеринге харылзаа тударда, олар орус дылды ажыглаар; үшкү салгал азы ийи дылды хостуг ажыглап билир боор, азы төрээн дылын ажыглавайн баар”.

Дараазында Томск хоорайның Сибирьниң күрүнениң эмнелге университединиң  студентизи, Амыр-Санаа Норбу “Чугаа культуразы болгаш тыва алфавит” деп илеткелди номчаан. Ол дыңнакчыларны чугаа культуразының негелделери-биле таныштырган. “Амгы тыва алфавиттиң үжүктери тыва дылдың үн тургузуун долу илередип шыдавайн турар. Дыка хөй сөстерни орус адалганың дүрүмү-биле тывалап турар бис” дээш, амгы үеде алфавитти чаартыр талазы-биле бодалдар илередип турар Чооду Кара-Күске, Каадыр-оол Бичелдейни деткип турарын тайылбырлаан.  

Улаштыр Новосибирск хоорайның күрүне башкы университединиң студентизи Ариадна Адыгбай “Тыва дыл болгаш шүлүк” деп илеткелинде амгы үеде аныяктарның бижип турар шүлүктеринге даянып, тыва дылдың байдалын сайгарып көрген. Амгы “шүлүкчүлерниң” дылының чевенин демдеглеп, “барык бүдүн XX чүс чылдың дургузунда тургустунуп келген тыва чечен чогаалдың эрткен оруун, арга-дуржулгазын шинчилеп, оларга даянып албас болза, эки чогаалчы, шүлүкчү болуп тургустуннары берге” деп түңнелдээн.

Россияның эртем академиязының Сибирьде салбырының Гидродинамика институдунуң аспирантызы, Али Күжүгет “Тыва дылды делгередириниң уран аргалары” деп илеткелинде дылдың үнезин көдүрерин, тыва дылга харылзааның шынарын экижидерин, школа соонда дылын доктаамал сайзырадырын, Интернетке тыва дылды нептередирин, тыва кижи бүрүзү дылының “мергени” болурун тыва дыл сайзыралының амгы үеде уран аргалары деп демдеглээн.

Сөөлгү илеткелде бүгү чугаалаан чүүлдерни түңнелдеп, Новосибирск хоорайның күрүне башкы университединиң доозукчузу, Юлия Монгуш бодун дүвүредип турар чүүлдер-биле үлешкен: “Маңаа (Новосибирскиге) мергежил аайы-биле орустап харылзажырында улуг бергедээшкиннер чок, а Тывага баргаш, канчаан чугаалажыр бис? Хөй мергежилдиг улустуң чон-биле ажылы түңнел чок болуп турарының бир чылдагааны база ында, бодалын тыва дылда өскелерге чедирип шыдавазында, дылының чевен, чедимче чогунда. Ону узуткаарда, мергежилиниң терминнерин кижи тывалап очулдуруп билир, тывалап чедимчелиг тайылбырлап билир ужурлуг”.  

Илеткелдерни дыңнакчылар кичээнгейлиг дыңнап, боттарынга дыка ажыктыг чүүлдерни билип ап, тыва дылы дээш дүвүрелдиг апарганын конференция соонда чугаалап турганнар.

“Дылдың чонга, кижи бүрүзүнге кайы хире улуг салдарлыын, илеткелдер дузазы-биле билип алгаш, Тыва чуртумнуң төлептиг төлү болуйн деп түңнелге келдим. Дылдың дузазы-биле чоннуң чүгле төөгүзүн, чаңчылдарын эвес, безин ооң аажы-чаңын, бүдүжүн, үзел-бодалдарын, күзелдерин билип алыр чугула чепсек болду” деп, Томсктиде күрүнениң башкарылга болгаш радиотехника системаларының университединиң студентизи, Янчен Монгуш билип алган чүүлүн үлешкен.

“Тыва дылывыска шынар чок чугаалажып тургаш, улуг өгбелеривисти хүндүлүвейн турарывысты, өзүп орар салгалдарывыска чогумча чок сөс курлавыры арттырып каар деп турарывысты билип калдым. Ынчангаш төөгүвүстү хүндүлеп, өзүп орар салгалдарывысты камгалап, дылывысты сайзырадырынче кыйгырып тур мен, өңнүктер!” деп, Новосибирсктиң эмчи университединиң 6-гы курзунуң студентизи, Чойгана Монгуш кыйгы салган.

Дараазында үр эвес часпар соонда “Тыва дыл Интернетте” деп төгерик стол ажылын эгелээн. Аңаа тыва дылдың Интернетке сайзыраарының кол айтырыгларын киржикчилер сайгарып көрген. Берге айтырыгларга орус дылдың колдап турарын, тыва дылдың чаа терминнер талазы-биле амгы үеде сайзыравайн турарын болгаш, Интернетте тывалап харылзажыр чаңчылдың быжыг эвезин, тыва дыл кырында сайттарның, тывалап бижээн чүүлдерниң эвээжин хамаарыштырган. “Амгы үеде орус дыл кырында Интернет улуг хөгжүлделиг болганда, орустап харылзажыры эптиг, терминнер талазы-биле чедингир, тыва дыл артык болур эвеспе?” деп баштайгы чигзиниишкинин Төгерик столдуң удуртукчузу – Али Күжүгет илереткен. Киржикчилер дирлип кээп, тыва дылдың термин курлавырын сайзырадырының стратегиязын чугаалажы бергеннер. Ийи орук бар: тыва дылда термин бар болза, ону нептередир, улуска билдингир кылдыр кылыр, очулгазы чок болза, олчаан арттырар азы очулдурар аргалар тывар. Тыва дылга чаа терминнерниң тыптырынга хамаарыштыр Чойган Ондар: “Орус дылдан үлегерлээн сөстер-терминнер хөлүн эртир көскү болза, тыва дылга бир болза төрелдешкек сайзыраңгай тюрк дылдардан, бир болза моол дылдардан дорт очулдуруп алыры азы хевээр-даа үлегерлеп алыры тулган арга деп санаар мен” деп бодунуң бодалын тайылбырлаан.

Оон аңгыда тыва дылдың Интернетке кол турар ужурлуг черин хостуг энциклопедия – Википедия дугайында сайгарып чугаалашканнар. Википедия дээрге делегей чергелиг төлевилел. Ооң кол сорулгазы бүдүн делегейде шупту бар билиглерни дыл бүрүзүнге хостуг шыгжаттынар кылдыр бижиири. Амгы үеде Тыва Википедия чаа тургустунуп турар. Ону чаңгыс кижи кылып шыдавас, чүс-даа кижи эвээш болур. “Тыва кижи бүрүзүнүң амы-хууда киржилгези Тыва Википедияның сайзыралынга база тыва дылдың Интернетке сайзыралынга чугула рольдуг боор” деп киржикчилер ниити түңнелге келгеннер. Тыва кижи бодунуң культуразының, чаңчылдарының, төөгүзүнүң дугайында чөптүг медээлерни Интернетке тарадыр деп бодаар болза, Википедияның салдары улуг. Ол ышкаш Тыва Википедияны чаа терминнер дугуржуп үндүрер, оларны дораан тодарадылга-тайылбыры-биле катай киир бижиир харылзаа чери кылып болур аргазы база бар.

Дылдың келир үези аныяктардан улуг хамаарылгалыг болганда, оларның сонуургалдарын, кол угланыышкыннарын тооп көрбес арга чок, ынчангаш амгы үеде “Вконтакте” деп ниитилел четкизиниң тыва дылче очулгазы чоруттунуп турар. Бо ажылдың түңнелдери улуг салдарлыг болур ужурлуг, чүге дээрге тыва аныяктарның үргүлчү олурар чери ол.  Ооң терминнеринге хамаарыштыр очулдурукчулар боттарының-даа аразында, Тываның дыл эртемденнери-биле-даа бодалдары чаңгыс аайлашпайн, дыка хөй маргыштыг, чөрүлдээлиг көрүштер тывылдырып турар. Ындыг идепкейжи изиг-изиг маргыштың түңнелинде шынарлыг очулга болдуна бээринге идегеп, Төгерик столдуң киржикчилери ындыг байдалды эки болуушкун-дур деп демдеглээннер.

Төгерик стол бодунуң салып алганындан аңгыда, оон-даа хөй чидиг айтырыгларны чайгаар көдүрүп, сайгарып көрген.

Конференцияның бирги хүнү дооступ турда, Төгерик столдуң түңнели кылдыр киришкен кижи бүрүзү төрээн дылын сайзырадыр деп патриотчу күзел-бодалын илередип,  амы-хуузунда чеди чүүл кылырын хүлээнип алганнар:

Конференцияның эрткениниң дугайында үш кижиге чедимчелиг, тодаргай кылдыр тайылбырлап, чугаалап бээр;

1. Википедияга ажылдаарынга, чүүл бижииринге хамаарыштыр өөредиглиг видеону Алиден алыр;
2. "Идегел" биле "Салгал" тус-тузунда Википедияга бижээн чүүлдер мөөрейи эрттирер;
3. Номчаан номунга даянып, Википедияга чүүл бижиир;
4. Март айның дургузунда “Вконтакте” ниитилел четкизинге тывалап чагаалажыр, медеглелдер солчур;
5. Бир ай иштинде тыва дыл кырынга шын эвес чугааланып турар эштерин шын кылдыр эдер;
6.  “Вконтакте” ниитилел четкизинге боттарының арыннарынга болуп эрткен Конференция, Төгерик стол дугайында пост бижиир.

Конференцияның ийиги хүнү.  Март 10-да, Томскиден келген аалчыларга Новосибирск хоорайны сонуургадып, сөлгүүстээн соонда, Конференция ажылын уламчылаан. Бирги хүн колдуу-ла чугаа, сайгарылга-биле долган турган болза, ийиги хүнде Конференцияның түңнел ажылы кылдыр “Тыва дылга Деткимче-манифест” хүлээп алыр ажыл эгелээн.

“Тыва дылга Деткимче-манифест” – тыва чоннуң төрээн дылын сайзырадырынга, камгалап арттырарынга хамаарышкан кыйгырыы. Манифесттиң кол сорулгазы – ниитилелди тыва дылдың сайзыралынга хамаарышкан документ – бижимел кыйгы, ажык бижик хүлээп алырынче угландырары. Бо бижик хөй эвес санныг кол бодалдар, тезистер болгаш кижи бүрүзүнүң кылып шыдаптары тодаргай кылдыныглардан тургустунган болур. Чижээ: 1) Тыва кижиниң сөс курлавыры чедимчелиг, долу болур. Ай санында эвээжи-ле бир тыва дыл кырында номну номчуур; 2) Тыва дылдың ажыглаар аргаларын делгередир. Кижи бүрүзү бодунуң тус мергежилиниң терминнерин тыва дыл кырынга билири дэш, оон-даа өске. Ооң төлевилелин чайга чедир белеткеп кылгаш, ону сайгарып, чугаалажыр төгерик столду азы конференцияны Тывага эрттирер деп даалга хүлээп алганнар.

Конференция Новосибирск база Томск хоорайларының студентилериниң ынак хөгжүмнүг “Библиотечник-биле” доозулган. Новосибирск хоорайга тыва дылга тураскааткан ийи хүн ынчалдыр чедиишкинниг эрткен. Ийи хүн иштинде чүгле тыва дыл кырынга бедик деңнелдиг, интеллектуалдыг сайгарылга, чугаага киржикчилерниң таарзынганы кончуг болган.

“Тыва дылым, төрээн дылым дыка-ла багай билир-дир мен. Бо ийи хүн соонда черле дылымны үнелеп, сайзырадып чорууйн деп шиитпир хүлээп алдым. Мындыг хемчеглер удаа-дараа Тыва иштинге-даа, Саян ажыр-даа болуп турар болза, дыка-ла ажыктыг, кайгамчык-тыр” деп, Новосибирстиң эмчи университетдиниң студентизи, Олча Бичелдей бодалдары-биле үлешкен.

 “Сактырымга, дылымның делегейиниң ыйгыл черинге дыка-ла үр чурттап чораан ышкаш мен. Новосибирск хоорайга болуп эрткен ужуражылга мени эң бедик дагның сүүр бажынче чедип алгаш үндүрүп эккелген дег болду. Дыңнавааным, билбээним дылымның чурумалдарын ала карактарым-биле ынчан көрдүм”, деп, Сибирьниң күрүнениң эмнелге академиязының студентизи, Амыр-Санаа Норбу чечен-мерген сөстер-биле өөрүшкүзүн үлешкен.