Айлана Иргит – делегейниң кижизи. Кызылга төрүттүнгеш, Өвүрге өскен, Россияга, АКШ-ка болгаш Францияга өөренип чораан. Швейцария биле Испания ийи чуртта чурттап чоруур, эртем адынга кандидат ажылын француз Дижонда бижип, Женевада, Каттышкан Нациялар Организациязында ажылдап турар. Англи, француз, испан дылдарны билир, төрээн тыва дылында чугаалажырынга чоргаарланыр.
— Айлана Алексеевна, өске культурага эсти бербейн, чедиишкинниг болур дээш кижиниң сагыш-сеткили быжыг өзектиг болур ужурлуг. Силерниң сагыш-сеткилиңерниң өзээ чүдел?
— Мээң сагыш-сеткилимниң өзээ — өг-бүлемде. Мээң ачам Алексей Часпан-оолович Иргит, мен ийи харлыымда, чок болган. Талантылыг аныяк математик эртемденни лейкемия дээр аар аарыг «алгаш барган». Ачамның дугайында ооң өңнүктериниң, төрелдеримниң чугааларын дыңнап өзүп келген мен. Ол мээң маадырым апарып, мээң бодал-сагыжымда кады чоруур. Шүлүкчү Николай Куулар мээң ачамга тураскааткан «Кады чор сен» деп шүлүүн бодунуң шүлүктериниң «Манган ак кулун» деп чыындызынга киирип алган. Ол шүлүктү доктаадып алган мен, ынчангаш ол база мээң-биле үргүлчү кады чоруур. Ында мындыг одуруглар бар:
Хүлүмзүрүү чайынналган,
Күзелдери хөйнү оштаан,
Сагыжының агы сүт дег
Чалыы кижи чурттап чораан.
Мээң авам Руфина Кууларовна Иргит кончуг күштүг тура-соруктуг кижи. «Сандаргай тозан» чылдарда өг-бүлезин түретпес дээш, алыс боду биолог-химик-даа болза, сайгарлыкчы болур ужурга таварышкан. Ооң бичии сайгарлыкчы ажылы буступ дүшкени, ону база катап бут кырынга тургусканы дээн ышкаш ол чылдарның хамык бергелерин авам шыдажып эрткен. Авамның могаг-шылаг чогу, идегелин кажан-даа оскунмазы болгаш чүткүлдүү мени кайгадып чоруур.
Мээң бичии оол дуңмам Даваа-Церин биле кыс дуңмам Айдзе — эң чоок өңнүктерим, оларның-биле шупту чүүлдерге сүмележир мен. Олар Кызылда ажылдап, чурттап чоруурлар. Интернет дамчыштыр харылзажып турар бис. Аравыс ырак-даа болза, ол бисти улам-на доңнаштырган. Өг-бүлем — мээң идегелдиг чөленгиижим-дир.
— Дылдарга өөрениичел болганыңар салым-чаяаныыңар бе?
— Өөрениичел болганым ол боор, аңгы-аңгы дылдар билири эки деп бичии чажымда-ла билип каан мен. 1979 чылдың апрель 11-де Кызылга төрүттүнгеш, чаш шаамны өгге, авамның ада-иези Куулар Сундуевич биле Соскал Калзановна Мартна малчын кырган-ачам, кырган-авам-биле кады Өвүрнүң делгемнеринге көжүп өстүм. Ынчан мен чүгле тывалаар турдум. Бир-ле магалыг, чаагай хүн аяс дээрлиг хову дег чаш шаам үстү хона берген ышкаш болган: мени Кызылче школага өөренири-биле чорудупкан.
Мен ынчан чааскаанзырап, кырган-авам биле кырган-ачамны, өөмнү, анайларымны, хураганнарымны сактып турдум. Орус дылды билбес болгаш, хей-ле черге оолдар, уруглар-биле содаалажы-даа бээр мен. Бажыңывыстың уруглары-биле үргүлчү ойнап, чоокта бажыңнарның огородтарынче «халдаарынга» бо-ла киржи бээр болгаш, үш ай эрткенде, орустап эгелээн мен. Англи дылга өөредиринче улуг кичээнгейни салып турган Тыва Республиканың Күрүне лицейин 1995 чылда доостум. Бурунгаар көрүштүг, шудургу, лицеистерге ие кижи дег хамаарылгалыг Татьяна Оюновна Санчаага, лицейниң директорунга мөгейип чоруур мен.
Америка биле Россияның аразынга өөредилге программаларының солчуушкуну Тывага эгелей бергенде, лицей соонда ындыг программаларның бирээзинге таварышкаш, Америкаже чоруй бардым. Ортумак эртем дугайында американ дипломну алгаш, Bergen college кирип алдым. Бодумнуң хандыкшылымны дилеп, графиктиг дизайн биле политика эртемнериниң аразынга чайгылып чоруп тургаш, политология факультедин шилип алган мен.
— Өске чуртка чаңчыгары белен эвес. Силерге кандыг болду?
— Он алды харлыымда эң-не баштай даштыкыга, Америкага чеде бергеш, бодумну улуг кижи мен деп санап турдум. Чаа чүүлдерни магадаарым эртип, караам ажыттына бергенде, төрээн чуртумну, төрелдеримни сактып кээримге, долгандыр шупту чүвеге хөңнүм чок ышкаш апаар. Чартык чыл хиреде меңээ дыка-ла берге болган, оон чоорту чиигей берген. Штаттарга чуртталгамның эгезинде Конгар-оол Ондарның келгени мээң сагыш-сеткилимге улуг деткимче болган. Тыва хөөмей-сыгытты даштыкыга нептередир төлевилелге киржип, элээн каш штаттарга ол барып чораан. Мээң өөренип, чурттап турганым Мичиганда Флинт хоорайга келгеш, орук аайы-биле меңээ кире дүшкен. Дыка-ла амыраан мен: ат-алдарлыг хөгжүмчү меңээ Мичиганга Тывадан аалдап келген. Чаңгыс чер-чурттуглар өске дипке ужуражы бээрге, оран-делегей ындыг-ла кончуг улуг эвес-тир деп бодаан мен.
Өске черге чурттаары меңээ соонда дузалыг болган. Францияга чедип келгеш, угаан-бодал-даа, сагыш-сеткил-даа талазы-биле чаа чүүлдерге чаңчыгары белен болду. Чаа чүүлдерге чаңчыгары өске культурага эстип каары эвес-ле болгай. Өске чуртка ижиге бергеш, төрээн чуртунуң бай-байлак чүүлдерин утпазы чугула. Көрген-билген чүүлдерин бодунуң чуртунда чүүлдер-биле деңнеп көөрде, кижи боду дыңзыг иштики кириштиг, уг-шиглиг, четчир арга-дуржулгалыг болур ужурлуг. Өске культураны болгаш езу-чаңчылды билип алырда, кижи боду ажык сеткилдиг, сеңээ таарышпас-даа чүүлдерниң алыс ындын билип алыры чугула.
— Силерниң чуртталгаңарда дараазында чүүл дес-дараалашкак эвес-даа ышкаш: Штаттарга колледж соонда – Абаканда дээди өөредилге чери.
— Шынап-ла, харын Америкага өөредилге соонда чанып келгеш, аал-чуртумдан ырак эвесте Хакасияда университетче кирип алырын шиитпирлээн мен. Мени таныыр шупту кижилер кайгап кааннар: Америкадан – Абаканче. Ооң чылдагааны: авам үш уруглуг – эң улуу мен. Авам бисти чааскаан азырап өстүрүп турган. Оол дуңмам чырык делегейни көрүп алырын күзээн мен, дуңмам уругнуң эртем-билиг чедип алыр үези база келген. Соонда барып, оол дуңмам Турцияже чорупкан, бис ийи угбашкы – Абаканче. Кызыл дипломну, ооң-биле кады француз дылга кезээ шагда ынакшылды алгаш, Тываже ээп келгеш, Тываның Күрүне университединиң англи дыл кафедразының улуг башкызы бооп ажылдай берген мен.
Кайы-даа даштыкы дыл аңаа үргүлчү чугаалашпаска, уттундура бээр. Ынчангаш француз дылымны утпас дээш 2006 чылда Францияның культура болгаш иштики херектер яамызының Делегейниң культураларының бажыңы-биле кады эрттиргени мөөрейге киржир деп шиитпирледим. Ол мөөрейниң Россияга тиилекчизи болдум. Парижке чеде бергеш, ол конкурстуң аңгы-аңгы чурттарга тиилекчилери чүгле алды кижи бис дээрзин билип алдым. Мөөрейге киржилге меңээ үнелеп четпезим арга-дуржулга болду. Көңгүс чай чок бис: өөредилгеден аңгыда янзы-бүрү яамыларга, агентилелдерге, организацияларга барып, Францияның күрүне болгаш күрүнении эвес культура черлериниң ажылы-биле таныжып ап турдувус. Ооң-биле чергелештир материалдыг болгаш материалдыг эвес культура салгалының дугайында диплом ажылын бижип, КНО-нуң системазында чырыдыышкын, эртем болгаш культура талазы-биле бүгү делегей организациязынга, Парижтиң модалар музейинге, янзы-бүрү культура хемчеглери эрттирип турар продюсер төптеринге арга-мергежил чедип алыр аргалыг болдум. Сорбонна-Париж III – университеттиң дипломун культуралар аразында менеджмент деп эртемниг чедип алдым.
Өөредилге үезинде Францияда Scenes de la Terre деп продюсер төвүнге арга-дуржулга чедип ап турган мен, ол организация меңээ франк-швейцар төпке ажылдаарын саналдаан. Мээң ажылдап турган төптерим шупту делегей деңнелдиг, аңгы-аңгы чурттарның күрүне албан черлери, Европаның болгаш делегейниң эң улуг залдары-биле доктаамал ажылдап турар. Эгезинде чогаадыкчы коллективтерниң делегейге гастрольдаарын аайлап-баштап турдум. Ийи чүс хире кижи санныг улуг чогаадыкчы коллективтерниң делегейге чоруурунуң маршруттарын бодап тургузар, ону боттандырар, ооң-биле кады дыка улуг декорацияларны болгаш янзы-бүрү реквизиттерни чедирер дээш ажыл-ла хөй. Хары угда үш, дөрт төлевилелдер-биле ажылдаар-даа апаар – алыс ботка берге, харыысалга дыка улуг, частырыг кылып болбас ужурлуг. Сөөлзүредир хөй-ниити харылзааларынга ажылдап турдум: чогаадыкчы коллективтерниң чурттарының культуразының болгаш уран чүүлүнүң хевирлериниң дугайында сөзүглелдерни француз, англи, орус дылдарга бижип турдум. Театрлар болгаш кол-кол массалыг информация чепсектери-биле харылзажып, пресс-конференцияларның канчаар эртерин аайлап-баштаар.
Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң хөгжүмчүлериниң концерттерин бистиң француз төвүвүс Европаның улуг-улуг залдарынга 2007 чылда улаштыр-улаштыр көргүскен. Олар шупту үжен кижи, аразында Тывадан Начын Чооду биле Шончалай Ооржак-Чоодуларның өг-бүлези, Мерген Куулар бар. 2008 чылда «Тыва кызы» бөлүк база кээп чорду. Андрей Монгуш, Игорь Көшкендей болгаш Ай-Хаан Ооржактың хөгжүмнүг үделгези-биле 2009 чылда «Эдегей» ансамбльдиң тыва национал болгаш тыва аян-биле даараан костюмнарының көрүлдезин база эрттирдивис.
— Париж силерге кандыг-дыр?
— Чүзүн-бүрү, кайгамчык чүүл- дер хөй, чаа-чаа эш-өөрге бо кижини ужураштырар хоорай. Аңаа кажан-даа чалгааранчыг эвес. Баштайгы үеде хоорайның төвүн- ден ырак эвесте кыдат кварталдың чоогунга чурттап эгелээн мен. Студентилерниң ниити чуртталга бажыңынга хензиг кухнялыг, ванна биле туалеттиг, балконнуг бичии квартиралыг турдум.
Францияда студентилерниң социал камгалалының эки магадылалы бар. Мээң стипендиям бодумнуң чарыгдалдарымга четчир турду. Стипендия болгаш грант бүрүзү ындыг эвес. Францияның чазааның стипендиады болзуңза, стипендияң хөй боор. Сөөлзүредир Парижтиң мырыңай чүрээ Marais-че көже бердим, француз дылдан очулдурарга, ону тулаа дээни ол, чогаалчылар, чурукчулар, артистер дээш, ындыг-ла кончуг бай-шыырак эвес чогаадыкчы интеллигенция чыглып турар район. Оон барык-ла ийи базым хиреде-ле – эң-не турисчи чер: Парижтиң Бурган-иезиниң Дуганы, Уран чүүлдүң болгаш культураның Жорж Помпиду аттыг төвү.
Парижте элээн каш бөлүк эш-өөрлүг мен: университеттен чаңгыскурсчуларым, кады ажылдап турар эштерим болгаш таныш-көрүжүм – этнологтар, антропологтар, хөгжүм шинчилекчилери, социологтар. Кайнаар баарымны, каяа дыштанырымны каш ай бурунгаар тодаргайлап каан боор: концерттер, фильмнер, конференциялар, походтар, кудалар, делгелгелер, эрги эт-сеп рыноктары…
— Парижтен чүге чоруптуңар?
— Каттышкан Нациялар Организациязының кижиниң эрге-ажыының талазы-биле дээди комиссарының эргелелинге арга-дуржулгага алды ай иштинде өөренир дээш Францияның төвүнден Швейцарияже – Женеваже – көжер ужурга таварыштым.
Хамааты ниитилелдиң айтырыгларының талазы-биле килдиске арга-дуржулгага өөренип турдум. Кижиниң эрге-ажыының талазы-биле Чөвүлелдиң ажылынга киржип, кижилерниң эрге-ажыын камгалаар улустар аразында организацияларның чөвүлелдиң ажылынга киржилгезин башкарып турдум. Арга-дуржулга шиңгээдип алганым соонда мени үндезин болгаш эвээш санныг улустарның айтырыгларының талазы-биле килдиске ажылга хүлээп алган. Аңаа өөредилге программалары-биле ажылдап турдум. Программага киржир дээн шупту кордакчыларның чагыгларын сайгарып көөрү, оларның шилилгезин чорудары болгаш чугаалажып таныжары мээң хүлээлгелеримге база хамааржып турган. Ооң-биле чергелештир программаның белеткели чоруп турар: лекторларны шилиири, оларның-биле кады лекцияларны сайгарып көөрү болгаш редакторлаары.
— Кижиниң эрге-ажыктарының талазы-биле КНО-нуң программазынга Тывадан бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс киржир аргалыг болган бе?
— Россияның эвээш санныг үндезин улустарының даңзызынче кирип турар Тожу тываларының төлээзи Татьяна Демкина программага 2011 чылда киришти. Программага Тывадан баштайгы киржикчи ол болган. Бистиң республикавыстан кижи чедип келгенинге дыка амыраан мен. Ол дыка чугула, чүге дээрге тожуларның таваржып турар бергедээшкиннери өске үндезин улустарның айтырыглары-биле харылзашкак, чүгле Россияда эвес – бүгү делегейде. Колдуунда социал байдалдың, чер ажыглалының, казымал байлак шиңгээдип алырының болгаш агаар-бойдус камгалалының айтырыглары. Программага Тываның киржилгези ооң-биле кызыгаарлаттынмас боор деп идегээр-дир мен. Республиканың Тожу тываларынга идепкейжи болгаш эртем-билиглиг аныяктар херек. Оран-делегейни кезип, кижилер-биле ужуражып, арга-дуржулга солчуп алыры дыка чугула.
Программага киржирде даштыкы дылдарны билири албан эвес, орус дылга чугаалаарга-ла четчир, чүге дээрге өөредилгени, лекцияларны бир дылдан өске дылче ол-ла дораан очулдуруп турар. Кол-ла чүүл – республиканың, чурттуң хөгжүлдезинге бодунуң үлүүн киирери.
— Силерниң кандидат диссертацияңар чүнүң дугайындал?
— Политика, экономика болгаш культура хары угда. Диссертациямда шинчилеп көрүп турарым айтырыглар, бистиң Тывавыстың төөгүзү биле хөгжүлдезин катай алыр болза, дыка солун болгаш кончуг чугула. Бургундияның Дижон хоорайда университеттиң аспирантуразында өөренип турар мен. Мергежилим – политология.
Арай чиктиг кылдыр дыңналыр чадавас, бодумнуң республикам болгаш бодумнуң чонум дээш дүвүрелим мээң шилилгемни тодараткан. Ниитилелдиң сайзыралынга өг-бүлениң, культураның болгаш өөредилгениң улуг салдарлыынга бүзүрээр мен. Төөгүнүң кыска үе- зиниң дургузунда тыва ниитилел бергелерни болгаш өскерилгелерни шыдажып эрткен, ам-даа шыдажып эртип турар болганда, шупту бергелерни деңге шыдажып эрте бээр бис деп бүзүрээр мен.
Бодунга, чоок кижизинге, херээженнерге, улуг назынныг кижилерге, бичии уругларга Хүндүлел, боду дээш, бодунуң чону дээш Чоргаарал, ажыл-ишке Шудургу чорук дээн ышкаш бөдүүн чүүлдер тыва ниитилелдиң бедик Шынары апаарынга бүзүрээр мен. Ниитилел дээрге философчу азы социологтуг билиг эвес. Ниитилел дээрге сен, мен, сээң оглуң биле кызың, сээң кожаң-дыр.
— Эртем биле улустар аразында ажыл-чорудулгаже ханылап киргеш, чугаа үезинде очулганы кагбадыңар бе?
— Ында-хаая очулдурукчулай бээр мен. Очулдурукчулаары меңээ солун. Ооң дузазы-биле даштыкы дылдарга чугаалажырынга мергежил бедиир, чаа чүүлдерни база билип ап болур. Бо талазы-биле мээң арга-дуржулгам байлак. Лицейни дооскан соонда чайгы үеде акша ажылдап ап, даштыкыдан келген шинчилекчилерге, туристерге очулдурукчулап чораан мен.
Кадайы база ийи харлыг оглу-биле кадайының чурту Моолче бар чорааш, орук аайы-биле Кызыл кирип, тыва хүреш маргылдаазын сонуургап көрген айкидо мастери, американ киноактер Стивен Сигалга очулдурукчулааным база солун болду.
— Даштыкыга тыва дыл силерге дузалыг-дыр бе?
— Каш-даа дыл билир болзумза, меңээ эң-не кол дыл — тыва дыл. Баштайгы сөстерни тывалап чугаалаан мен, тывалап боданып, номчуп, чугаалажыр мен. Ол мени мээң чонум, мээң чуртум-биле харылзаштырып чоруур. Тыва дыл меңээ эң-не эргим дыл, чүге дээрге делегейде чүгле 253 673 кижи тыва дылда чугаалажып турар, ол хире кижилер тыва дылды төрээн дылым деп 2010 чылда чурттакчы чоннуң Бүгү-Россия чизезиниң үезинде айытканнар.
Төрээн тыва дылымны билирим дээш даштыкылар мени хүндүлээр.
— Силерниң шинчилекчи көрүжүңер-биле алыр болза, бүгү делегейден Тыва чүнүң-биле ылгалдыгыл?
— Эң-не кол ылгалы чүл дээр болза, тываларның боттары, оларның төөгүзү, культуразы, езу-чаңчылдары. Тыва улус кыдат, моол дарлалдың адаанга шыдажып, кончуг кыска үе дургузунда көшкүн амыдыралдан сууржуң чуртталгаже шилчип, коммунисчи идеалдарның утказын долузу-биле медереп билбейн тура, оон база чарлыр ужурга таварышкан. Ийи-үш күрүнениң чагыргазының адаанга бергедежип азы оларга кыстырып чорааш, эвээш санныг тыва улус бодунуң дылын, культуразын чидирбээн.
— Тывада төрелдериңер-биле кайы хире ужуражыр-дыр силер?
— Чылда чаңгыс катап, чайын. Дыштаныр дээш чеде бергеш, Тываның культуразы-биле холбаалыг «Үстүү-Хүрээ» фестивалы, барымдаалыг кино тырттырары, эртем шинчилелдери дээн ышкаш төлевилелдерге киржи бээр-дир мен.
— Аал-чуртуңда ышкаш кылдыр чурттап чорууруң хоорай черде бар бе?
— Чурттап турганым хоорай бүрүзүнге ынак мен. Оларда кандыг-ла-бир катаптаттынмас чүүл бар. Шыны-биле алыр болза, мен каяа-даа аал-чуртумда ышкаш чурттап чоруур мен. Тыва кезээде мээң чүрээмде, кажан аал-чуртуң кезээде чүрээңде чорда, каяа-даа чурттаары болгаш ажылдаары коргунчуг эвес.
ОБСУЖДЕНИЕ