Бистиң ха-дуңмавыс болур эвээш санныг тывалар амгы үеде Кыдаттың Синьзян-Уйгур автономнуг районнуң соңгу-барыын чүгүнде Алдай аймаанда каас-чараш тайга-даcкыл черлерде чурттап чоруурлар.  Бо девискээр мурнуу чүгүнде - Даг Алтай, барыын чүгүнде - Казахстан, чөөн чүгүнде - Моол Арат Республика-биле кызыгаарлажып  чыдар. Бо аймакта кожа-хелбээ хөй националдыг чоннар: казахтар, моолдар, кыдаттар, дүнкеннер дээш оон-даа өске чоннуң төлээлери чурттап турар.

Кыдат тываларынга 1992  чылда  чогаалчы Игорь Иргит бир дугаар барып оларга ужурашкан, а 1993 ч этнограф  эртемден Марина Моңгуш аңаа барып, оларның дугайында эртем ажылдарын бижээн.

2009 чылдың чайгы айларында Стамбул хоорайның университединге  стажировка эртип тургаш, Кыдат тываларынче чоруур дээш билеттер садып алган үемде, 7 айның ортаа үезинде Синьцзян-Уйгур Автономнуг районнуң төвү Урумчи хоорайга уйгурлар-биле кыдаттар аразында дайын-чаа үнгениниң ужурундан ол чылын аңаа чедип шыдаваан мен.

Чүгле 2010 чылдың август айда бир дугаар кыдат тываларынга чедип, оларның  амыдырал-чуртталгазы-биле таныжар аас-кежиктиг болдум. Бо аян-чоруумнуң кол сорулгазы -  амгы үеде Кыдатта чурттап турар  тываларның амыдырал-чуртталгазы, ажыл-ижи, культуразы-биле таныжары, оларның дылын, аас чогаалын, езу-чаңчылдарын чыып бижиири турган.  Август 14-те Урумчи хоорайга ужуп келгеш, дараазында хүн тываларның чурттап турар чери  Алдай аймакче аъттаныпкан мен.

Бо бир дугаар чораан үемде Хаба, Ак-Хаба, Ханас, Хом, Бурчин деп тываларның  чурттап  турар черлеринге барып, хүн бүрүде оларның чуртталгазы-биле таныжып, аңаа 14 хонар  аргалыг болган мен.

Амгы үеде Кыдатта чурттап турар  тываларның саны 2300 хире кижи. Олар боттарын көк-мончак,  мончак азы алдай тывазы бис деп санап чоруурлар. Кыдаттың тывалары база Моолдуң тывалары-биле бир дөмей, өске күрүне иштинде чурттап чоруур база  эвээш санныг болганындан, паспорттарында моол нациялыг деп бижиттинген. Ооң уржуундан тыва кижилерниң аттары хөй нуурузунда моол болур болгаш  ында-хаая тыва, казах, кыдат аттар база таварышкылаар. Бо черлерде чурттап турар тываларны Кыдаттың чону тывалар деп билбес, оларны  моолдар азы мончактар деп санаар.

Ук черниң чону төрээн тыва дылын «мончакча», «дываджа» азы «дыва» дыл деп адап турар.  Ол черлерде тыва дылдың салдары кошкап, тыва   дыл чүгле оларның өг-бүлезинге   ажыглаттынар  болгаш тыва кижилерниң аразында харылзажыр дылы болуп арткан. Кыдаттың тывалары төрээн дылындан аңгыда казах, моол база күрүне дылы болур кыдат дылды  билирлер. Ынчалза-даа улуг назылыг  кижилерниң аразында кыдат дылды болгаш бижикти эки билир кижилерниң саны арай  эвээш. Кожа-хелбээ  чурттап чоруур  казахтар болгаш  моолдарның  аразындан тыва дылды билир кижилерниң бары солун.

Алтай аймакта тывалар чурттаан черлерде   суур бүрүзү   даргаларлыг. Оларның  даргаларынга албан кыдат кижилерни, а   оралакчыларын  тыва кижилерден томуйлап турар.

Тыва уруглар бо черлерде казах азы моол мектептерде (мектеп - казах сөс «школа» дээн) өөренип турарлар. Бо школаларда ажылдап турар тыва башкыларның саны арбын. Чижээ, Ак-Хабаның моол школазында 25 тыва башкылар ажылдап турар.

  Бичии уруглар школага кээрде, ол дылдарны билбес болганындан башкылар уругларны баштай казах, моол дылдарга өөредип ап база үжүк-бижикти  өөредип турар.    Моол школаларже кирген уруглар,  эрги моол, тоду бижиктерге   өөренип турарлар. Ол  тоду бижик  тыва дылдың үннерин  дамчыдарынга, казах дылга  бодаарга, таарымчалыг деп тывалар санап  турарлар. Ынчалза-даа чамдык черлерде, чижээлээрге, Көк-Догайда, Алахаакта моол школалар чок, чүгле казах школалар бар.

Кыдат дыл күрүне дылы болганда, тываларга ону эки билири эртем-билиг чедип, ажыл- агыйга тургустунуп  алырынга чугула херек бооп турар. Ынчангаш сөөлгү үеде уругларның кыдат дыл болгаш бижикти эки билиринче ада-иелер  улуг кичээнгейни салып, бичиизинден эгелээш, оларга бөдүүн иероглифтерни, саналгаларны өөредип турар.  

Алтай аймактың суурларында чурттап турар тывалар мал ажыл-агыйлыг. Бода малдан –  инектерни; чылгы малдан –  аъттарны; шээр малдан            -  хой, өшкүлерни  азырап турар.

Ук черниң тывалары боттарын «мал-биле тын азыраныр бис» деп чугаалаарлар. Алахаактың тывалары мал азыраарындан аңгыда, ногааны хөйү-биле тарып турар.

 Сүттүг шай – тыва өг-бүлениң чылдың кандыг-даа үезинде ижер ынак суксуну. Тыва чемнерден тараа, хоорган далган, боова-боорзак, божа, хойтпак,  ааржы, курутту  кылып, чемге ажыглап турар. Оон аңгыда кыдат, казах, уйгур чоннарның чемнери чозу, карала, лагман  дээш өске-даа чемнерни  хөйү-биле белеткеп чемге ажыглап турар. Чайгы үеде сүт арагазын тигер. Бо араганы тигери бистиң тываларныы-биле шуут дөмей. Садыг арагазын, 40- 45 градустуг араганы  «кара арака», «багай, күштүг» дээн уткалыг  адап, ону Шагаа база Оваа дагыыр байрлалдарда ажыглаарын багай деп санап турар. Күзүн 10 айның төнчүзү 11 айның эгезинде кышка белеткенип, чишти согар. Ол чиш эъдин согум деп адаар. Мал азыраарындан аңгыда, эр кижилер аңнап турар. Ол  аңнаарда, кышкы үеде тайга-таксыл чер болганындан боттарының кылганы хаактарны ажыглап турар. Ынчалза-даа 2000 чылдан эгелээш, ол девискээрниң черлерин камгалалдыг чер кылганындан аңнаары хоруглуг апарган.

Бо черлерге ХХ чүс чылдың 20-30 чылдарында, ынчан Россияга Октябрь  революциязы  эгелей бээрге, дезип чоруткан  орустар база чурттап, аңаа 1956 чылга чедир тывалар-биле кожа-хелбээ чурттап  турганнар. Ол үеде  тывалар орустардан тараа, картошка тарыырын, бажың тударын өөренип алганнар. Ол үеден эгелеп, суурларда кидис өглерни ыяштан туткан бажыңнар солаан. Амгы үеге чедир тываларның  аъттарны шанактаары, аңаа чүък сөөртүрү база орус культурадан арткан чүүл бооп турар.

База ол-ла чылдарның салдары-биле амгы үеге чедир Кыдат тываларының дылында орус дылдан үлегерлээн пилян (план), мэгэзин (магазин), нөл (ноль), рүмка (рюмка), картош (картошка), парээн (варенье), үкүл (укол) дээш оон-даа өске  сөстер ам-даа ажыглаттынып турар.

Кыдатка Мао-Цзэдуннуң чуртту башкарып турган үелеринде  болган культурлуг революция үезинде, тываларның езу-чаңчылдары чидип бар чыткан. Бо чылдарда улуг кижилерниң чугаазы-биле алырга, Шагаа база бичии уругларның дою, баш хылбыктаары дээш оон-даа өске байырлардарны бүдүү, чажырып эрттирип  турган болгаш чүгле 80 чылдардан эгелеп чоннуң байырлалдарын эрттирери хостуг апарган.   

1958 чылда Алтай аймаанда чурттап турган  тываларны социализмни хүлээп албайн турар деп санааш, чурттап турар черлеринден күш-биле ырак Хаятан, Чунгур деп черлерже көжүрген. Бо черлерге оларны, шаг-шаандан бээр мал ажыл-агыйлыг кижилерни, коммуна кылгаш, тараа, ногаа тарып ажылдадып  турган. Улуг назылыг кижилерниң чугаазы-биле алырга, хүннүң-не шөлге эртенден кежээге чедир ажылдаар болгаш  ажылы дээш, чүгле хүнде үш катап халас чемгерер база  сезон аайы-биле херектиг идик-хепти  берип каар турган. Мындыг кадыг ажыл-иштен, берге чуртталгадан, олар аарыг-аржыкка алзып, хөйү-биле өлүп-хорап  турган. Шөлүлгеге 2 чыл болганда, 1960 чылда Ак-Хабаның тывалары төрээн черинче катап дезип чанып келгеннер.  Ынчалза-даа аңаа чүгле үш чыл чурттаан соонда, 1963 чылда, оларны база  катап ССРЭ-де чурттап чоруур тываларже дезип чоруур деп турар силер - деп нүгүлдээш, күш-биле өске Хаар-Ой деп черже көжүрген. Чүгле 1982 чылда тывалар төрээн черлеринче дедир чанып кээр аас-кежиктиг болганнар. Ынчангаш бо шөлүлгениң хайындан  хөй санныг тыва кижилер амы-тынындан чарлып, когарааннар. Ынчангаш Кыдат тывалары  төрээн черинге дедир эглип чанганындан бээр  чүгле 29 чыл эрткен бооп турар.

Кыдаттың тывалары амгы-даа үеде бистиң ада-өгбелеривистиң сагып чорааны ышкаш, таныжарда угу-сөөгүн  болгаш харын айтырар. Назы-харын айтырарының ужуру болза, танывазы кижини  канчаар уткуп хүлээп,  канчаар чугаалашса экил? - деп чүвени билип алыры болур. Мында кижи бүрүзү бодунуң ада-өгбезин, угу-сөөгүн эки билир болгаш ында  мындыг тос: хойук, иргит, чаг-тыва, ак-соян, кара-сал, кара-төш, кызыл соян,  таңды, хойт деп  сөөктер бар.

Чурттап турар чериниң аайы-биле тываларының дылы бичии аңгыланып турза- даа,   ол сөстерниң утказын бот-боттары билчирлер. Чижээлээрге, Алахаак улузу чемненир дээрде  «хырыннаныр» деп чугаалаар, а чамдыктары  «чем ижер» дээр. Улуг назылыг кижилер чугаалажырда,  аныктарга бодаарга, казах азы моол сөстерни эвээжи- биле  ажыглап турары илдең.  База бир дыл талазы-биле онзагай ылгалып турар чүүлү бистиң тываларда чамдык өк-биле адаар сөстерни оларның өк-биле адавайн турары. Чижээлээрге, аът – ат, эът –эт, оът – от дээн хевирлиг.

Суурлар база хоорай-даа черлерде тываларның чурттап турар  бажыннарының дөрүнде, хүндүлүг черинде Банчын-Эрдине деп төвүт уктуг Кыдаттың буддистериниң богдо-кэгээнниң чуруун ыдыктааш аскан болур. Бистиң билиривис Чырыткылыг башкы ХIV Далай-лама Тензин Гьятцо делегейниң бүгү  буддистеринин баштыңы.  Ынчалза-даа Кыдаттың 1950 чылдарда Төвүттү эжелеп алганының соонда  база Чырыткылыг Далай-ламаның 1959 чылда Индияже албадал-биле  дескенинниң  ужурундан бо чуртка ооң чуруун азары хоруглуг болган. Чамдык улус мен-биле чугаалажып, чоок танышкан соонда, кижиге бүзүрелиниң демдээ кылдыр боор, ол-ла дөрде хумагалыг чажырып, шыгжап алганы XIV Далай-ламаның чуруун көргүзүп, анаа тейлеп чоруурун чугаалаар болдулар. Банчын-Эрдинениң чуруундан аңгыда, өг бүрүзүнде Чиңгис-хаанны хүндүлеп, ооң чуруун база дөрде азып каан турар. Ол ышкаш чамдык өглер болгаш бажыңнарның ханаларында   Тыва Республиканың тугун, сүлде демдээн, картазын  хоо иштинге хумагалыг суккаш азып алган  турарын база көрдүм.

Бажыңнар иштинде эт-септи  бистиң өглерде ышкаш чүък кылдыр чыып  каан турар. Хана шактары Бээжинниң (Пекин) үезин көргүзүп турар. Чүге дээрге бо черде кандыг-даа ажыл-агый, хүн чуруму Бээжинни-биле чоруп турар.    Бээжинниң  үези Синьцзянныы-биле 2 шак, а Москваныы-биле  4 шак  аңгыланып турар.

Сөөлгү чылдарда Кыдатта кижи санының  өзүп-көвүдеп турарын барымдаалааш, ооң чазаа тускай хемчеглерни ап турар. Кыдат язы-сөөктүг өг-бүлелерге  херээжен кижи күрүне черинде ажылдап турар болза, чүгле 1 ажы-төлдүг, а бир эвес ажыл чок бажыңында олурар  болза,  2 ажы-төлдүг бооп болурун доктааткан.  

Кыдатта чурттап турар  эвээш санныг биче чоннар  казахтар, уйгурлар, моолдар, тывалар дээш оон-даа өске чоннарга  хамаарыштыр өг-бүледе херээжен кижи күрүне черинде ажылдап турар болза 2 ажы-төлдүг, а бир эвес  ажыл чок бажыңында олурар  болза, 3 ажы-төлдүг бооп болурун чөпшээреп турар.  Бир эвес күрүне черинде ажылдап чоруур херээжен кижи 3 дугаар төлүн божуур болза, ол өг-бүле күрүнеге 3000 юаньдан өрү үндүрүг төлээри көрдүнген.

Каракка илдигип турар чүве улуг кижилерниң  бичии уругларга ынаа болгаш оларга хамаарылгазының эвилең ээлдээ, кажан-даа кончувазы болур. Аныяк кижилерниң улуг улусту база ада-иезиниң сөзүн дыңнаарын,  хүндүлээрин эскерип, магадап көрүп чордум.

 Ырак-узак тываларның чурттап турар черлери Хом-Ханаска чедир 2005 чылда чаа асфальтылыг улуг орукту   кылган. А 2005 чылга чедир «улуг чер-биле» чүгле аъттыг, шанактыг аъттар-биле харылзажыр  турган. Ынчалза-даа ам-даа кышкы үеде даглыг чер болганы-биле   улуг хар чаарга, ол  орук-биле  харылзажыры  берге болуп артпышаан.

Алтай аймактың тывалар чурттап турар черлериниң бойдузу кайгамчык каас-чараш, чурумалдыг. Маңаа цивилизацияның болгаш кижиниң холдары шуут-ла дегбээн деп болур. Ынчангаш бо черлер Кыдатттың Синьцзян-Уйгур Автономнуг районунуң девискээринде база бир алдаржаан турисчи  черлериниң бирээзи бооп турар. Чайгы үеде ол черлерге  алды айдан сес айга чедир Кыдаттың  бүгү булуңнарындан келген туристер хөй  болур. Колдуу кээп турар туристерниң хөй кезиии кыдаттар болуп,  хүн бүрүде 6-7 автобус туристер  маңаа кээп турар. Туристерниң чайгы үеде хөй болганындан  садыг саарылга кылган кыдаттар Ханаста, Хомда тываларның чурттап олурган бажыңнарын чайгы айларда хөлезилеп ап, аалчылар бажыңы кылдыр  ажыглап, ол-ла бажыңнарда ажын-чемин белеткеп берип турар.

Эң-не хөй туристер баар чер  –  Ханас, Хом.  Ханаста  автобустар туристерни болгаш чурттакчы чонну халас автобустарга Ханас хөлдүң кыдыынга чедирип  турар. Бо суурнуң чурттакчылары ооң иштинде тывалар база колдуу хөй кезии  турисчи садыг саарылгаже  шилчээн. Олар келген туристерге бараан бооп ырлап берип, бийин-танцы  көргүзүп, ак чемнер: хойтпак, тарак, ааржы,  курут садып, садыг-саарылганы чорудуп  турар. Тываларның  аразындан бажың-балгадынга  туристер тургузуп, оларны ашкарып-чемгерип турар эвээш санныг кижилер бар. Ооң чылдагааны  бо ажылды кылырда, суурнуң чагыргазы-биле дугуржулга херек, а чагырга чери кыдат кижилерге чөшпээрелди колдады  берип турарын тайылбырладылар.

Кыдаттың чазаа тываларның чурттап турар суурларында  кидис өглер ол черниң даштыкы хевирин үреп турар деп санааш, суурларга кидис өглер тигерин хоруп каан.

Кыдаттың тывалары Россияда чурттап турар тываларның амыдырал-чуртталгазын, дылын, езу-чаңчылдарын, культуразын аажок сонуургаарлар. Бистиң черге келиксеп, Тываны, тыва чонну көрүксеп турар кижилер көвей. Тывалар кандыг амыдырап-чурттап турарыл, үжүк-бижии бар бе, тыва үжүк кандыг болурул, тыва школалар бар бе, тыва дылды эки билирлер бе, ядыы кижилер бар бе, арага ижер кижилер бар бе? –  дээн айтырыгларны чораан-на черимге  менден айтырар  болдулар. Казахтар чуртунче, Казахстанче  чанып турар, а бисти Тыва хүлээп  алыр бе, тывалар бисти ха-дунмазы, төрелдери деп санап турар  бе? -  дээн ышкаш  айтырыглар оларны дүвүредип чоруур. База ажы-төлүн Тывага эртем-билиг чедирип  алза деп бодалдыг кижилерниң саны эвээш эвес.

Хоорайда өөренип болгаш чурттап турар аныяктар Интернеттиң дузазы-биле тыва сайттарже кирип, чоннуң амыдырал-чуртталгазын, культуразын сонуургап, таныжып база ол сайттардан Тываның чуруктарын, ында бар тыва дылда ырларны бижидип алыр аргалыг бооп турар. Бистин республикада база делегейде  алдаржаан этно-бөлүктер  «Хүн-Хүртү», «Ят-ха», «Тыва кызы», «Чиргилчин» деп бөлүктерниң ырларын дыңнаан, билир болдулар. Ол чораан черлеримге, кирген бажыңнарымга  тыва ырларны дискилерде бижидип алган дыңнап турарын  көрдүм.

Кыдат тываларында  «Мен - тыва мен» деп ырны  кижи бүрүзү билир дээр болза хөөредиг чок. Ол-ла  ырыны  чурттап турар чериниң аайы-биле «… Ак-Хаба чурттуң уруу мен азы …Ханастың уруу мен» деп чамдык сөстерин бичии өскертип алган  ырлажып турар вариантылар база бар.

Сөөлгү чылдарда  «Мен – тыва мен» деп ырны бир кыдат фирманың чагыы-биле тыва дылдан кыдат дылче очулдургаш, СД-дисклерге бижиттирген. Ырның очулгазын Хунсаа Солонго деп аныяк тыва кижи кылган. Амгы үеде бо ырны дыңнаксаар күзелдиг кижилер Интернеттен тып, бижидип ап болур.

Кыдаттың тывалары бистиң республиканы  Улуг Тыва азы Тывастан (Казахстан биле дөмейлеп) деп адап турар.  Бистиң тываларны Кызыл тывазы, Хемчик тывазы азы Орустуң тывазы деп адаар. А Моолда чурттап турар тываларны база ха-дуңмавыс деп санап, оларны Калга тывалары деп адап турар.  Төөгүден алгаш көөрге, Моол тывалары Кыдаттың Алдайынга казахтар биле дүнкеннер аразында болган дайынның уржуундан Моолче дескен чон болуп турар.

Аас чогаалы бо хүннерге чедир Кыдатта чурттаан тыва чоннуң амыдырал-чуртталгазында улуг салдарны чедирип турар. Салгалдан салгалче чоннуң байлак аас чогаалының  хөй-хөй жанрлары дамчып келген. Мында кандыг-даа байырлал, өг-бүле, чоннуң-даа  байырлалдары ыр-шоор,  алгыш-йөрээлдер, маргылдаалар  чокка эртпес.  Маңаа чер-чуртун, ада-иезин мактаан, дашка ырыларын, алгыш-йөрээлдерни  хөйү-биле дыңнап болур. Ол ышкаш  кижиниң, чер-делегейниң тывылганы, суг халаптың болганы, Амыр-Санааның дугайында  дээш өске-даа бурун-чугаалар, тоолдар, төөгүлүг чугаалар, мал-маган  алзырының аялгалары база хөй-хөй чоннуң үлегер домактары, чечен сөстери, тывызыктары  камгалап кадагалаттынып арткан. Ынчалза-даа улуг улустуң чугаазы-биле, үжүк-бижик чогундан аас чогаалының чамдык жанрлары, эң ылаңгыя, маадырлыг тоолдарны  үезинде билир кижилерден бижидип албаанындан, уттундуруп калган деп  санап турар.  

Улустуң ырларындан аңгыда, авторлуг тыва, моол дылда ырлар хөй. Бо ырларның кол темазы төрээн чуртун мактаан, оон чараш-чурумалын магадаан, төрээн чуртунга ынакшылын илереткени ырлар боор. Мында эң-не нептереңгей,   алдаржаан, улустуң  ырлары апарган ырларга  Солонго Шингилдиң чогаатканы  «Алдын-чечек, хек-даван» база аныяк башкы, ыраажы Кендже Буйуктуң (сөзү болгаш аялгазы) бижээни  «Сактыдым» дээн ышкаш ырлары хамааржыр.  Оларны  тываларда аныяк, кырган-даа кижилер билир болгаш  ону байырлалдарда күзелдии-биле ырлажып турар.

Шоорга, илгиирге (игилге), хомуска ойнаар кижилерниң саны хөй. Бичии уруглар, оолдарның-даа аразында хөгжүмге сонуургалдыг, бо хөгжүм херекселдеринге  ойнап билир улустар  бар.

Бичии уруглар төрүттүнгенде доюн, өгленген аныяктарның куда-доюн, кижи ажаарда  амга  чедир бурунгу езу-чаңчылдарны сагып эрттирип турар. Амгы  үеде, сөөлгү чылдарда куда, дой эрттирерде,  чаа тыптып келген ужурларның бирээзи калым бооп турар. Өгленир мурнунда күдээ оолдуң улузу келин кыстың ада-иезинге  калым кылдыр акша сөңнээр  апарган.  Ук калымның хемчээлин  кудалар боттары дугуржуп-чугаалажып алганындан хамааржыр. Ооң тыптып келген ужуру болза, казах чон-биле  үр үениң иштинде кожа-хелбээ  чурттап чоруурунуң салдары деп чүве билдингир.

Кыдат тываларында ийи улуг байырлалдар бар. Ол дээрге – чайгы үеде - Оваа дагыыры, а кышкы үеде – Шагаа. Бо байырлалдар чоннуң эн-не ынак, үр үеде манап алыр байырлалдары болур.  Ынчангаш бо байырлалдарга өг-бүлелер бүдүн чыл ишти белеткенип кээрлер. Мында кол чүүл бо байырлалдарны чүгле эрттирип каарында  эвес, а ооң ажыы  улуг болуп,  тыва чоннуң хей-аъды бедик болурунга, боттарын чаңгыс чон кылдыр санаарынга, эптиг-найыралдыг чурттаарынга ажык-дузалыг. Тывалар чүгле бо байырлалдарда хойну өзээр. Өске үелерде олар ону казахтар-биле бир дөмей мойнундан кезип өлүрүп алыр чаңчылдыг.

Кыдат тываларынче ийи дугаар аян-чоруум  2011 чылдын кыжын январь -февраль айларда  болган. Кол-ла сорулгам – Кыдатта чурттап турар тываларның Шагааны канчаар эрттирип турарын бижидип алыры турган. Бо барган үемде бир ай дургузунда Кыдаттың Синьцзян-Уйгур автономнуг районунуң Алтай аймагында Хаба, Ак-Хаба, Ханас, Алахаак деп суурларынга, Бурчин, Алтай деп хоорайларынга  барып, ында  чурттап турар  тываларның Шагааны канчаар байырлап турарын көрүп, ону тырттырар аас-кежиктиг болдум. Ооң-биле катай   чайын барган черлеримге катап чедип, мурнунда бижиттирген материалдарда билдинмес чүүлдерни айтырып база аңгы-аңгы кижилер-биле ужуражып, хөй үениң иштинде оларны дыңнап, бижидер аргалыг болдум.  

Ам Шагаа дугайында каш сөс. Шагаа бетинде хүннер бистиң-биле бир дөмей  эң-не  чымыштыг хүннер болур. Өг-бүле бүрүзү Шагааның мурнунда хүннерде өгнүң ишти-даштын арыглап, аяк-савазын, идик-хевин чууп, эрги чылдың хиринден ыяап-ла адырлыр болза эки деп санап, аштанып-арыгланыр. Бо ажылдардан аңгыда, Шагаа үезинде бажыңга келир аалчыларынга ак-чемден, далган-тараадан, эъттен кылган аъш-чемни баш бурунгаар белеткеп алыр. Шагааны он беш хүн иштинде байырлаар.

Шагааның бүдүү  хүнү бо  чылын февраль 2-де  таварышкан. Ол хүннү кыдат  тывалары  «чапсар» азы моолдап «кучун» хүнү деп адаарлар.  Бо хүн тыва өглер дүъш соонда шактарда боттарының улуг назылыг  кижилерин өглеринче чалап, эртип турар чылдың шайын ижер, шайладыр. Бо хүнден эгелээш, бурганның чуруунуң чанынга чуланы кыпсып, аъш-чемниң дээжизин салыр. Дээрде сылдыс четчи бээрге, кожа чурттап турар 4-5 өглер каттыжып алгаш, эң улуг, хүндүлүг кижиниң өөнден эгелеп, аъштанып-чемненип, чилиг согар. Инектиң, хойнуң чилиин соп болур.  Чилигни ол өгнүң күдээзи азы өске эр хиндиктиг аныяк кижи  согар эргелиг. Ону  чаңгыс хаккаш, үзе шаапкан соонда, өгде турган эр кижилер дашкаар үнүп курайлап аас-кежикти кыйгырып база кыдат мифологияда ышкаш аза-бук кортсун, маңаа келбезин дээш кышкыржырлар.  Шагаа байырлалының  үезинде шупту кижи дөмей:  эки, багай кижи деп чүве чок, ылгашпас,  кижи бүрүзүн эки хүндүлээр деп санап турарлар.

Шагаа үезинде өглеринге чула кыпсып бурганга тейлээр болгаш келген аалчылар база шак ол ёзулалды албан  кылыр.  Маргылдаалардан аът чарыжын, мөге хүрежин Шагаа болгаш Оваа дагыыр үелерде, а  баг азы саадак адарын чүгле Шагаа үезинде эрттирер чаңчылдыг.

Кыдаттың тывалары бо чылын Шагааны бистин тывалар-биле бир дөмей февраль 3-түң  хүнүнде уткуп алган. 2 айның 3-түң  хүнү –  Шагааның бирги хүнү деп санаттынар. Бо хүн байлыңга (бедик чер азы даг кырында саң салыр, тейлээр чер) эр кижилер хүн үнмээн турда четкеш,  хүннүң херелдери-биле Чаа чылды уткуп, саңын салып, чалбарыыр. Шагааны уткуп алган соонда, ол кижилер холдарынга кадак тудуп алгаш, байлыңны долгандыр үш катап дээскинип, курайлап, шагаалажыр (чолукшуурун ынчаар адаар). Улуг назылыг  кижилер алгыш-йөрээл  чугаалап,  курайлаар. Бо черге херээжен улус барбас, ынчалза-даа мени бо черге барып көөрүн чөпшээреди.

Шагаа үезинде улуг-даа,  бичии-даа кижилер шупту  боттарынга хадактарны үрглчү  ап чоруур. Чаңчыл езугаар ужуражып келген улузу-биле  менди солчуп чолукшуур.  Ха-дунма, дөргүл-төрел, эш-өөр кижилер бот-боттарын бажыңнарынче,  өглеринче чалажып, аалдажырлар. Кижи бүрүзү, бичии уруглардан эгелээш, шагаалажып, бот-боттарынга йөрээл сөстерин чугаалаар. Шагааның баштайгы  хүнүнде херээжен кижилер өглеринден үнмес, аалчылар манап, оларны хүндүлеп, ашкарып-чемгерип, өглеринге олурарлар. Чүгле Шагааның 2-3 дугаар хүнүнде херээжен кижилер тускай боттары чыглып, таныыр өглеринче аалдажып болур. Шагаалап чоруур кижилерни шагаачылар дээр. Танывазы-даа кижилер өгге кээр болза, ол кижини шайладып, ашкарып-чемгерер. Бо эрткен  Шагаа хүннеринде  тыва өглерге казахтарның бо-ла шагаалажып кээрин эскердим.

Шагааның ийиги хүнүнде мен Ак-Хаба суурга саадак адарын көөр аргалыг болдум.  Маргылдаа эртенден кежээге чедир ийи хүн улаштыр болган. Бо оюнга чүгле улуг  эр кижилер киржир, бичии оолдар саадакты көдүрери аар болганындан аңаа киришпес.

Шагааның он бешки хүнүнде Мэтэр (Майдыр бурганынга тураскааткан) деп байырлалды эрттирер. Бо байырлал дээрге, Шагаанын сөөлгү байыры болур. Чер бүрүзүнге - суурларга, хоорайларга тывалар чыглып, шайлаар, байырлаар хүндүлүг улуг кижилерин база эки ажылдап чоруур аныяктарны өглеринче чалап кадактарны өргүп, мактал сөстерин чугаалаар. Бо байырны мен Ала-Хаак суурунга, Бурчин, Хаба деп хоорайларга видеоаппаратурага бижиттим. Бо найырга кээрде, улуг-даа, бичии-даа улус колдуунда шупту тыва хептерлиг кээрин  эскердим. Бурчин хоорайга болган байырга бичии уругларның тыва идик-хеп көргүзүүн эрттиргени онзагай болган.

Амгы үеде Кыдат тываларының сагыш-сеткилин дүвүредип чоруур айтырыгларның бирээзи – ам 50-60 чыл эртсе, бис тыва  чон кылдыр артып шыдаар бис бе, аныяк  салгал төрээн дылын, езу-чаңчылдарын камгалап-кадагалап арттырып ап шыдаар бе? - дээн айтырыглар дүвүредип турар. Ооң  бир кол чылдагааны бо сөөлгү чылдарда  тываларның чурттаан черлеринде кыдаттарның чоорту  саны көвүдеп турарында болур.

Бо черлерге чорааш, ол чоннуң  хүндүлээчелин, ажык-сеткилдиин магадап ханмадым. Чораан-на черимге тыва кижилерден хүн бүрүде бис тывалар чаңгыс чон бис, ханывыс чаңгыс деп чүүлдү дыңнап чордум.

Бо чорааш Кыдат тываларынга барган үелеримде чоннуң ырлары, хөй санныг авторлуг ырлар, тывызыктар, үлегер домактар, алгыш-йөрээлдер, бурун-чугаалар, төөгү болгаш тоолчургу чугаалар, тоолдар, езу-чаңчылдар, шоорга, хомуска, игилге аялгалар экспедицияның элбек «дүжүдү» болган.  

Хөй миллиард санныг Кыдат чоннуң аразында  чурттап чоруур чеже-даа эвээш санныг болза, бо үеге чедир езу-чаңчылдарын сагып, төрээн дылын камгалап, үнелеп чоруур ха-дунма тыва чонумга мөгейер-дир мен. Мени чылыг-чымчак хүлээп ап, боттарының арга-дуржулгазын, аас чогаалының эртинелерин, езу-чаңчылдарын мээң-биле харам чокка деңге үлешкен тыва чонумга база эң ылаңгыя Баты-Очур Өлзейге, Бубаяк Сендишке, Солонго Шингилге, Хенджеге, Аршынга, Сесинге, Чамсүрүнге болгаш өскелерге-даа  чүрээмниң ханызындан четтиргенимни илереттим.

Жанна Юша, Россияның эртемнер академиязының Сибирьде филиалының Филология институдунуң Сибирьниң аас чогаалы секторунуң эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады. 

Опубликовано в газете "Шын", №69 (18031) от 23.06. 2011 г.

Статья подготовлена при поддержке РГНФ (грант №11-04-18025е)